خواب و رؤیا در قرآن

یامن له الدنیاوالأخره

از جمله موضوعات مطرح شده در قرآن، خواب و خواب دیدن ( رؤیا ) است که تنها در سوره یوسف به سه نمونه رؤیای سرنوشت ساز اشاره شده است.
با آنکه خواب و رؤیا،‌ بخشی از زندگی انسان است و یک سوم از عمر انسان در خواب سپری می‌شود و آدمی در عالم خواب با رؤیاهای گوناگون دست به گریبان است، اما هنوز اکثر مردم از حقیقت خواب و خواب دیدن بی‌خبرند.
خواب، خواب دیدن و تعبیر رؤیا از دیرباز مورد توجه ملت‌ها بوده و هنوز نیز برای انسان‌ها حائز اهمیت است.
دانشمندان، فلاسفه و اندیشه‌وران، درباره حقیقت خواب و رؤیا ، اختلاف نظر دارند. قرآن کریم که ریشه همه معارف اسلامی است، از چند رؤیای مهم تاریخی و دارای اهمیت فراوان نام برده ، ‌و همچنین در چند آیه، حقیقت و ماهیت خواب نیز بیان شده است.
پی بردن به حقیقت خواب و رؤیا در واقع پی‌ بردن به حقیقت انسان است، زیرا شناخت خواب و رؤیا، بخشی از شناخت انسان را تشکیل می‌دهد و گام مهمی است که در جهت شناخت انسان برداشته می‌شود.
ما در عالم رؤیا به سفر می‌رویم ، با مردم معامله‌ می‌کنیم، دوستی یا دشمنی برقرار می‌نماییم ، چیزهایی به دست می‌آوریم و یا از دست می‌دهیم . این صحنه‌های گوناگونی که انسان درخواب می‌بیند چیست؟
برخی از رؤیاهای ما در آینده تعبیر می‌شود و آنچه در عالم خواب دیده‌ایم در متن زندگی ما و در عالم بیداری جامعه عمل می‌پوشد ،‌ عجیب است! چه کسی در عالم خواب اتفاقات آینده را به ما الهام می‌کند و ما را از رویدادهایی که هرگز تصورش را نمی‌کردیم با خبر می‌سازد. وانگهی اگر الهام کننده خداوند باشد یا فرشته‌ای از فرشتگان الهی ، ما که در عالم خواب به سر می‌بریم و بدن‌ها بر روی زمین افتاده است، به کدام قسمت از وجود ما الهام می‌شود؟!
اینها پرسش‌هایی است که پاسخ می‌طلبد و پاسخ درست به آن‌، ‌راه شناخت بهتر انسان را نیز هموار می‌کند.

حقیقت خواب

حقیقت خواب چیست؟ و چه می‌شود که انسان به خواب می‌رود؟ در این باره دانشمندان بحث‌های فراوانی دارند.
بعضی آن را نتیجه انتقال قسمت عمده خون از مغز به دیگر قسمت‌های بدن می‌دانند، و به این ترتیب برای آن « عامل فیزیک» قائلند؛ بعضی دیگر عقیده دارند که فعالیت‌های زیاد جسمانی، سبب جمع شدن مواد سمی مخصوصی در بدن می‌شود و همین امر بر روی سلسله اعصاب اثر می‌گذراد و حالت خواب به انسان دست می‌دهد، و این حال ادامه دارد تا این سموم تجزیه شود و جذب بدن گردد به این ترتیب « عامل شیمیایی» برای آن قایل شده‌اند.1
زیست‌شناسان و روان‌شناسان می‌گویند: از نظر فیزیولوژیک ، خواب حالتی است که در آن ساختمان زنده به تجدید حیات شیمیایی می‌پردازد، و در حالی که حرکات متوقف شده و درک حسی نیز تقریباً به حالت خاموشی در آمده است، انرژی کافی ذخیره می‌کند. از نظر روان‌شناسی در هنگام خواب ، فعالیت اصلی در بیداری ـ که درک واقعیت و واکنش در برابر آن است ـ به حال تعلیق و وقفه موقت در می‌آید2.
جمعی دیگر نوعی « عامل عصبی » برای خواب قائلند و می‌گویند: دستگاه فعال عصبی مخصوصی که در درون مغز انسان است و مبدأ حرکات مستمر اعضاست ،‌ بر اثر خستگی زیاد از کار می‌افتد و خاموش می‌شود.
ولی هیچ یک از این نظریات نتوانسته است پاسخ قانع‌کننده‌ای به مسئله خواب بدهد ، هرچند تأثیر این عوامل را به طور اجمال نمی‌توان انکار کرد؟
به نظر می‌رسد چیزی که سبب شده دانشمندان امروز از بیان تفسیر روشنی برای مسئله خواب عاجز بمانند، همان تفکر مادی آنها است. آنها می‌خواهند بدون قبول اصالت و استقلال روح ، این مسئله را تفسیر کنند، درحالی که خواب قبل از آنکه یک پدیده جسمانی باشد یک پدیده روحانی است که بدون شناخت صحیح روح ، تفسیر و تعریف آن دشوار می‌باشد.

حقیقت خواب از نظر قرآن

قرآن مجید درآیاتی از سوره زمر دقیق‌ترین تفسیر را برای مسئله خواب بیان کرده ، زیرا می‌گوید خواب یک نوع « قبض روح» و جدایی روح از جسم است اما نه جدایی کامل.
به این ترتیب هنگامی که به فرمان خدا پرتو روح از بدن برچیده می‌شود و جز شعاع کمرنگی از آن بر این جسم نمی‌تابد، دستگاه درک و شعور از کارمی‌افتد،‌ و انسان از حس حرکت باز می‌ماند هر چند قسمتی از فعالیت‌هایی که برای ادامه حیات او ضرورت دارد، مانند ضربان قلب و گردش خون و فعالیت دستگاه تنفس و تغذیه ادامه می‌یابد3.
در آیه 42 سوره زمر حقیقت و ماهیت خواب این‌گونه بیان می‌شود: « الله یتوفی الا نفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها: خداست که در هنگام خواب جان‌ها را می‌گیرد و آن کسی که در هنگام خواب مرگش فرا نرسیده نیز روحش را می‌گیرد».
و به این ترتیب « خواب » برادر « مرگ » است و شکل ضعیفی از آن ، چرا که روابط روح و جسم به هنگام خواب به حداقل می‌رسد و بسیاری از پیوندهای این دو قطع می‌شود.
ادامه آیه می‌فرماید:« فیمسک التی قضی علیها الموت و یرسل الأخری الی اجل مسمی ان فی ذلک لایات لقوم متفکرون: ارواح کسانی را که فرمان مرگ‌ آنها را صادر کرده نگه می‌دارد ( به گونه‌ای که هرگز از خواب بیدار نمی‌شود) و ارواح دیگری را که فرمان ادامه حیاتشان داده به بدن‌هایشان باز می‌گردد تا مرگ حتمی آنان فرا رسد. آری در این مسئله آیات و نشانه‌های روشنی ( از قدرت خدا ) است برای کسانی که تفکر می‌کنند».
از این آیه ، چنین استنباط می‌شود که:
انسان ترکیبی است از روح و جسم ، و روح گوهری است غیر مادی که ارتباط آن با جسم ، مایه نور و حیات آن است. همچنین به هنگام مرگ و خواب ، خداوند این رابطه را به عالم ارواح می‌برد، اما قطع ارتباط روح و جسم هنگام خواب چنان نیست که رابطه به کلی قطع شود. بنابراین ، روح نسبت به بدن دارای سه حالت است: اول ارتباط تام (حالت حیات و بیداری)، دوم ارتباط ناقص (حالت خواب) و سوم ، قطع ارتباط به طور کامل (حالت مرگ).
« خواب چهره ضعیفی از مرگ است و مرگ نمونه کاملی از « خواب » ؛ خواب از دلایل استقلال و اصالت روح است، مخصوصاً هنگامی که با «رؤیا» آن هم رؤیای صادقه توأم باشد این معنی روشن‌تر می‌شود.
بعضی از ارواح هنگامی که در عالم خواب رابطه آنها با جسم ضعیف می‌شود ، گاه به قطع کامل این ارتباط می‌انجامد به طوری که صاحبان آنها هرگز بیدار نمی‌شوند‌ ، و اما ارواح دیگر ، در حال خواب و بیداری در نوسانند تا فرمان الهی فرا رسد. توجه به این حقیقت که انسان همه شب به هنگام « خواب » ،‌ در آستانه مرگ قرار می‌گیرد ، درس عبرتی است که اگر در آن بیندیشند برای « بیداری » او کافی است4.
در آیه 60 سوره انعام نیز حقیقت خواب این گونه بیان می‌شود:« او ( خداوند ) کسی است که ( روح ) شما را در شب ( به هنگام خواب ) می‌گیرد ، و از آنچه در روز انجام داده‌اید‌ (‌ از تمام کردار و گفتار شما) با خبر است پس شما را در روز ( از خواب ) بر می‌انگیزد. ( این نظام خواب و بیداری تکرار می‌شود ، شب می‌خوابید و روز شما را بیدار می‌کند و این وضع همچنان ادامه دارد) تا پایان زندگی شما فرا می‌رسد. سپس بازگشت شما به سوی خدا است و شما را از آنچه انجام داده‌اید آگاه می‌سازد.»
« و هوالذی یتوفاکم بالیل و یعلم ما جرحتم بالنهار ثم یبعثکم فیه لیقضی اجل مسمی ثم الیه مرجعکم ثم ینبئکم بما کنتم تعلمون».
از آیه، چنین برمی‌آید که درحال مرگ و خواب ، روح انسان از این عالم به عالم دیگر می‌رود ، نه بدن انسان.
در حال خواب ، بدن انسان روی زمین است و روح انسان در عالم دیگر سیر می‌کند و سپس برمی‌گردد و در حا ل مردن، بدن روی زمین یا زیر زمین است ولی روح به عالم دیگر می‌رود و برنمی‌گردد5.
یکی از شگفت ‌انگیزترین خواب‌هایی که در تاریخ بشر اتفاق افتاده و شباهت بسیار نزدیک به مرگ دارد و مجانست خواب و مرگ را به صورت شفاف می‌فهماند، خواب طولانی و بی‌نظیر اصحاب کهف است. خوابی که در آن از یک سو قدرت بی‌انتهای خداوند به نمایش گذاشته شده و از سوی دیگر بهترین و روشن‌ترین دلیل بر معاد جسمانی است.
خواب اصحاب کهف آنقدر طولانی شد که به 309 سال بالغ گردید و به این ترتیب خوابی شبیه به مرگ، و بیداری‌اش همانند رستاخیز و این خواب واقعاً از داستان‌های تکان‌دهنده و عبرت‌آموز قرآن است؛ خوابی که در واقع برابر با عمر چهار یا پنج نسل از افراد بشربه طول می‌انجامید.
قرآن کریم درباره اصحاب کهف می‌فرماید: ( همانگونه که قادر بودیم آنها را در چنین خواب طولانی فرو بریم، قادر بودیم آنها را به بیداری باز گردانیم ما آنها را از خواب برانگیختیم ) تا از یکدیگر سوال کنند ، یکی از آنها پرسید ( فکر می‌کنید چه مدت خوابیده‌اید؟ ) آنها در جواب گفتند: یک روز یا بخشی از یک روز ( ولی سرانجام نتوانستند دقیقاً بدانند خوابشان چقدر بوده لذا ) گفتند: پروردگار شما از مدت خوابتان آگاه ‌تر است 7».

خواب از منظر روایات

امیر مؤمنان علی (علیه السلام) ـ در حدیثی ـ به یارانش چنین تعلیم می‌داد:
« مسلمان نباید با حالت جنابت بخوابد ، و جز با طهارت وضو به بستر نرود ، ‌هرگاه آب نیابد تیمم کند ، زیرا روح مؤمن به سوی خداوند تعالی بالا می‌رود، او را می‌پذیرد و به او برکت می‌دهد ، هرگاه پایان عمرش فرارسیده باشد ، او را در گنج‌های رحمتش قرار می‌دهد ، و اگر فرا نرسیده باشد، ‌او را با امنایش از فرشتگان به جسدش باز می‌گرداند8.
از امام محمدتقی علیه السلام درباره حقیقت مرگ سوال شد ، حضرت در پاسخ چنین فرمود:
مرگ همین خوابی است که هر شب به سراغ شما می‌آید ، با این اختلاف که مدتش طولانی است و انسان در این خواب بیدار نمی‌شود مگر روز قیامت ، افرادی که در حال خواب ، خواب می‌بینند و در آن حال به انواع فرح که به وصف و اندازه نیاید چگونه است حال سرور و شادمانی آنها یا حال دهشت و اضطراب آنها در خواب ، همینطوراست مرگ و احوالاتی که در آن حال بر انسان پیش می‌آید، پس آماده مرگ شوید9.
علامه فقید سید محمدحسین تهرانی درباره حقیقت خواب چنین می‌نویسد:
«‌ همین‌طور که در وقت خواب ، روح حرکت می‌کند به عالم تجرد فی الجمله که همان عالم ملکوت اسفل و عالم صورت و مثال است و بدن به زمین می‌افتد ، در وقت مردن نیز روح حرکت می‌کند به همان عالم یا به ملکوت اعلی و عالم معنی و عالم نفس ، و بدن را یکه و رها می‌گذارد. پس خواب ، مرگ چند ساعت است و مرگ، خواب دائمی و همیشگی ، و بین مرگ چند سال و چند صد سال تفاوتی نیست، کما اینکه بین خواب یک دقیقه و یک ساعت و چند ساعت و خواب 309 ساله اصحاب کهف تفاوتی وجود ندارد10».

حقیقت و ماهیت رؤیا در قرآن

از مطالبی که تاکنون بیان شد ، « حقیقت و ماهیت رؤیا » به گونه‌ای روشن شد بسیارند خواب‌هایی که عیناً یا با مختصر تفسیری، در خارج واقع می‌شوند، و تفسیرهای مادی از بیان و توجیه این گونه خواب‌ها عاجزند، در حالی‌که تفسیرهای روحی به خوبی می‌توانند این مطالب را روشن سازند، زیرا روح انسان به هنگام جدایی از تن و ارتباط با عالم ارواح، حقایق بیشتری از گذشته و آینده را درک می‌کند و همین است که اساس رؤیاهای صادقه را شکل می‌دهد.
یکی از خواب‌هایی که در قرآن بیان شده است رؤیای صادقه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است که در آیه 27 سوره فتح آمده است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله) در مدینه خوابی دید که به اتفاق یارانش برای انجام مناسک « عمره » وارد مکه می‌شوند، خواب را برای یاران بیان کرد، همگی شاد و خوشحال شدند ، اما چون جمعی تصور می‌کردند تعبیر و تحقیق این خواب در همان سال واقع خواهد شد ،‌ هنگامی که مشرکان راه ورود به مکه را در حدیبیه به روی آنها بستند، گرفتار شک و تردید شدند ، که مگر ممکن است رؤیای پیامبر نادرست از آب درآید، مگر بنا نبود به زیارت خانه خدا مشرف شویم ، پس چه شد این وعده ، و کجا رفت آن خواب رحمانی؟!
پیامبر (صلی الله علیه واله) در پاسخ این سؤال فرمود: مگر من به شما گفتم این رؤیا همین امسال تحقق خواهد یافت.
آیه 27 سوره فتح در همین رابطه در طریق بازگشت به مدینه نازل شد و تأکید کرد که این رؤیای صادقه بوده و چنین مسئله‌ای حتمی و قطعی و انجام شدنی است.
« لقد صدق الله رسوله الرؤیا بالحق، لتدخلن المسجد الحرام ان شاءالله آمنین محلقین رؤسکم و مقصرین لاتخافون فعلم ما لم تعلموا، فجعل من دون ذالک فتحاً قریباً 11».
خداوند صداقت آنچه را به پیامبرش در عالم خواب نشان داده تأیید می‌فرماید« به طور قطع همه شما به خواست خدا وارد مسجدالحرام می‌شوید در نهایت امنیت ، و در حالی که سرهای خود را تراشیده و ناخن‌های خود را کوتاه کرده‌اید، و از هیچکس ترس و وحشتی ندارید» ولی خداوند چیزهایی می‌دانست که شما نمی‌دانستید. و در این تأخیر حکمی بود « و قبل از آن فتح نزدیکی قرار داد».

انواع رؤیا در قرآن:‌

قرآن مجید در سوره‌های مختلف رویاهای گوناگونی را بیان نموده که به طور اجمال اشاره می‌شود:
الف ـ از جمله رؤیاهایی که به آینده بشارت می‌دهد می‌توان به رؤیای صاقانه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله که در آیه 27 سوره فتح آمده و نیز رؤیا حضرت یوسف علیه السلام اشاره نمود.
یوسف در خواب می‌بیند که یازده ستاره، ماه و خورشید برای او سجده می‌کنند« انی رأیت احد عشر کوکباً و الشمس و القمر رأیتم لی ساجد»
تعبیر و تأویل پدر برای خواب یوسف این بود که او به قدرت می‌رسد و برادران ، پدر و مادر در مقابل او تواضع خواهند کرد.
این رؤیا که بشارتی به یوسف بود پس از چهل سال تحقق یافت. زمانی که یوسف در برابر پدر خود قرار گرفت.
گفت:« یا ابت هذا تأویل رؤیای من قبل قدجعلها ربی حقا12: پدرم ! این تأویل همان خوابی است که در آغاز ( در زندگی دیدم) خداوند آن را راست گرداند».
این آغاز و پایان به ما می ‌فهماند که برخی از رؤیاها در زندگی ما به گونه‌ای از آینده‌ها خبر می‌دهد و سرنوشت یوسف نیز به همان شکلی که پدر آن را تعبیر نموده بود ،‌ رقم خورد. بر این اساس، نمی‌توان تمام رؤیاها را نادیده گرفت و آنها را ناشی از وضعیت جسمی یا تخیلات و تصورات روزمره آن طوریکه برخی از روان‌شناسان تحلیل می‌کنند، دانست.
ب ـ پرده ‌برداری از حوادث‌ آینده
در سوره یوسف داستان دو خواب دیگر نیز بیان گردیده که این دو خواب در واقع از حوادث آینده خبر می‌دهد.
یکی رؤیای دو یار زندانی یوسف است که بعداً ـ همان گونه که یوسف تعبیر کرده بود ـ یکی از آنها آزاد و دیگری اعدام شد.
« و دخل معه السجن فتیان قال احدهما انی ارانی اعصر خمراً و قال الأخر أرانی احمل فوق رأسی خبزاً تأکل الطیر منه. نبئنا بتأویله انا نراک من المحسنین13».
دو جوان همراه یوسف، وارد زندان شدند ، یکی از آن دو ( نزد یوسف آمد و ) گفت : من در خواب، خود را دیدم که برای شراب، انگور می‌فشارم و دیگری گفت : من خود را در خواب دیدم که بر سرم نانی می‌برم و پرندگان از آن می‌خورند، ما را از تعبیر خوابمان آگاه ساز، که ما ترا از نیکوکاران می‌بینیم.
در آیه 40 همین سوره حضرت یوسف خواب آن دو جوان را این ‌گون تعبیر می‌کند:
ای دوستان زندانیم! اما یکی از شما ( آزاد می‌شود ) و به ارباب خود شراب می‌نوشاند و دیگری به دار آویخته می‌شود (و آنقدر بالای دار می‌ماند) که پرندگان ( با نوک خود ) از سر او می‌خورند. امری که درباره آن از من نظر خواستید، حتمی و قطعی است14».
سرانجام سرنوشت این دو جوان زندانی به همان گونه که یوسف خوابشان را تعبیر کرده بود ، رقم خورد؛ یکی آزاد و دیگری به دار آویخته شد.
نمونه دیگر ، رؤیای پادشاه مصر است که روزی گفت: من هفت گاو فربه که هفت گاو لاغر آنها را می‌خورند و هفت خوشه سبز و ( هفت خوشه ) خشکیده دیگر را ( در خواب ) دیدم ، ای بزرگان قوم! اگر تعبیر اگر تعبیر خواب می‌کنید درباره خواب من نظر دهید15.
پس از آن که اطرافیان پادشاه از تعبیر این خواب عاجز می‌مانند و آن را از خوابهای پریشان و آشفته معرفی می‌کنند، یوسف علاوه برآنکه آن را تعبیر می‌کند، تدبیری نیز نسبت به آینده ارائه می‌دهد:
« ( یوسف ) گفت: هفت سال ـ که بسیار حاصلخیز و پرمحصول خواهد بود ـ با جدیت زراعت می‌کنید ، و آنچه را درو کردید ـ جز کمی که می‌خورید ـ بقیه را در خوشه‌های خود بگذارید ( و ذخیره کنید).
پس از آن، هفت سال سخت (خشکی و قحطی) می‌آید که آنچه را شما برای آنها ذخیره کرده‌اید می‌خورند جز کمی که ( برای بذر ) ذخیره خواهید کرد. سپس سالی فرا می‌رسد که باران فراوان نصیب مردم می‌شود و در آن سال مردم عصیر ( میوه‌ها و دانه‌های روغنی ) می‌گیرند16.
ج ـ وحی و فرمان الهی
حضرت اسماعیل سیزده ساله بود که حضرت ابراهیم (علیه السلام) در خواب می‌بیند که از سوی خداوند به او دستور داده شد تا فرزند یگانه‌اش را با دست خود قربانی کند.
ابراهیم وحشت‌زده از خواب بیدار شد ، می‌دانست که خواب پیامبران واقعیت دارد و از وسوسه‌های شیطانی دور است، اما با این حال دو شب دیگر همان خواب تکرار شد که تأکید بود بر لزوم این امر و فوریت آن.
ابراهیم به فرزندش گفت :« فرزندم ! من در خواب دیدم که باید تو را ذبح کنم ، بنگر نظر تو چیست؟ ( اسماعیل ) گفت:« پدرم هر دستوری به تو داده شده است اجرا کن به خواست خداوند مرا از صابران خواهی یافت17».
د ـ الهام و راهنمایی
برخی از رؤیاها نوعی راهنمایی و الهام خداوند است به بندگانش چنان که در عالم خواب به مادر موسی علیه السلام الهام می‌شود که نوزادش را در صندوق گذاشته و به آب بیاندازد. خداوند در قرآن خطاب به حضرت موسی (ع) چنین می‌فرماید: « هنگامی که به مادرت الهام کردیم که فرزندت را در صندوقچه‌ای بگذار، سپس در دریایش بینداز تا دریا آن را به ساحل بیفکند ، و دشمن من دشمن او آن را بگیرد و من محبتی از خودم بر تو افکندم، تا در برابر دیدگان (علم) من پرورش یابی18».
کسانی که خواب می‌بینند، چند دسته هستند:
دسته اول کسانی که روح کامل و مجردی دارند و بعد از خواب رفتن حواس ، با عالم عقل مرتبط شده و حقایقی را صاف و روشن از دنیای دیگر دریافت می‌کنند (نظیر تلویزیون‌های سالم با آنتن‌های مخصوص جهت‌دار که بر فراز قله‌ها و بلندی ، امواج ماهواره‌ای را از نقاط دور می‌گیرد) . این گونه خواب‌ها که دریافت مستقیم و صاف است ، نیازی به تعبیر ندارد.
دسته دوم: خواب کسانی است که دارای روح متوسط هستند که در عالم رؤیا حقایق را ناصاف و همراه با برفک و تشبیه و تخیل دریافت می‌کنند. (که مفسری درکنار دستگاه گیرنده ، ماجرای فیلم را دور از برفک‌ها توضیح دهد و به عبارتی، عالمی آن خواب را تعبیر کند).
دسته سوم: کسانی هستند که روح آنان به قدری متلاطم و ناموزون است که خواب آنها مفهومی ندارد. (چنانکه آشنایان به فیلم هم از صحنه‌های مختلف و پربرفک تلویزیونی ، چیزی سر در نمی‌آورند، این نوع رؤیاها قابل تعبیر نیستند، که در قرآن به « اضغاث احلام » تعبیر شده است19.

اقسام رؤیا:

پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله) فرمود: الرؤیا ثلاثة بشری من الله و تحزن من الشیطان والذی یحدث به الانسان نفسه فیراه فی منامه.
خواب و رؤیا سه گانه است؛ گاهی بشارتی از ناحیه خداوند است گاه وسیله غم و اندوه از سوی شیطان، و گاه مسائلی است که انسان در فکر خود می‌پروراند و آن را در خواب می‌بیند20.
از این حدیث استفاده می‌شود که خوابهای رحمانی که جنبه بشارت دارد حتماً باید خوابی باشد که از حادثه مسرت‌بخش در آینده پرده بردارد.
امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: خواب بر سه قسم است:
محکم، متشابه، اضغاث احلام. و اضغاث احلام را چهار دسته از مردم می‌بینند:
1ـ کسانی که در مزاجشان فساد و بیماری راه یافته باشد(مریض، تب‌دار و بیماران روانی).
2ـ مستان (افرادی که با خوردن چیزی مست شده‌اند).
3- کسانی که غذاهای غلیظ و سنگین خورده باشند.
4ـ کودکان نابالغ21.

پی نوشت :

1ـ ناصر مکارم شیرازی (با همکاری جمعی از نویسندگن )، تفسیر نمونه، 19/428.
2ـ امامی، صابر، اساطیر در متون فارسی ، 69.
3ـ تفسیر نمونه، 19/428.
4ـ همان، 19/478.
5ـ علامه سید محمدحسین حسینی تهرانی ، معادشناسی ، 1/155.
6ـ تفسیر نمونه، 12/373.
7ـ سوره کهف /19.
8ـ تفسیر نورالثقلین، ج 4 ص 488 به نقل از تفسیر نمونه ، 19/484.
9ـ معانی الاخبار، 289، به نقل از معادشناسی، 1/162 علامه سید محمدحسین حسینی تهرانی.
10ـ معادشناسی، 1/163.
11ـ سوره فتح /27.
12ـ سوره یوسف /100.
13ـ همان /36.
14ـ همان /34.
15ـ همان /43.
16ـ همان /47-49.
17ـ تفسیر نمونه ، 19/122.
18ـ سوره طه 38.
19ـ محسن قرائتی ، یوسف قرآن ، 19.
20ـ تفسیر نمونه ، 9/312.
21ـ کامل التعبیر ، 32 ، شیخ ابوالفضل حبیش بن ابراهیم تفلیسی .

منبع: گلستان قرآن ، دوره سوم ، شماره 152
/س/راسخون/نویسنده : سید حمید هاشمی