نگاهی به فرمان منسوب به امام جعفر صادق علیه السلام

یامن له الدنیائالأخره

چکیده

در میان ائمه ی دوازده گانه ی تشیع اثنی عشری، بدون شک امام صادق  علیه السلام  دارای جایگاه خاصی هستند و مرتبه ی روحانی و علمی ایشان مورد قبول علمای شیعه و سنی و مشایخ صوفیه است. در بین علویان و بکتاشیان آناتولی، گذشته از جایگاه روحانی و علمی آن امام همام، شهرت امام صادق  علیه السلام  بیشتربه خاطر متنی است که درمیان علویان وبکتاشیان،بدیشان منسوب می شود. این متن که فرمان (در ترکی Buyruk )نامیده می شود، یکی از اصلی ترین متونی است که به شرح باورها و آیین های علویان و بکتاشیان می پردازد.

انتساب این متن به امام جعفر صادق  علیه السلام  و جایگاه محوری آن در باورهای علویان می تواند دلیلی اساسی بر پیوستگی اعتقادی جامعه ی علویان آناتولی با تشیع اثنی عشری باشد. هدف از این مقاله بیان این جایگاه و معرفی کلیاتی از این «فرمان» است.

واژگان کلیدی: امام صادق  علیه السلام ، تشیع، «فرمان»، علوی، بکتاشی.

در بین ائمه دوازده گانه تشیع اثنی عشری، بدون شک امام جعفر صادق  علیه السلام  (شهادت 148 ه‍) از جایگاه خاصی برخوردارند. شهرت امام، گذشته از جایگاه ایشان در مکتب تشیع به مثابه امام معصوم و وارث و حاصل نبی، در میان جماعت غیر شیعه به دلیل جایگاه منحصر به فرد علمی ایشان است که به شهادت منابع تاریخی، بزرگترین عالم، ‌زمان خود بوده اند.

از نظر تاریخی، دوران زندگی امام صادق  علیه السلام  مصادف بود با درگیری های خونین امویان و عباسیان برای تصاحب قدرت. در کنار این جنگ قدرت، شیعیان نیز امید داشتند که در نهایت آل علی بن ابیطالب  علیه السلام  قدرت را تحت امامت امام صادق  علیه السلام  در دست گیرند. لیکن در چنین شرایطی، امام ترجیح دادند که خود را از این جنگ قدرت دور نگه داشته و فرصت را برای استحکام هرچه بیشتر مکتبی که خود تعرف آن بودند، یعنی مکتب تشیع، مغتنم شمارند. شمار احادیث منسوب به امام صادق  علیه السلام ، همچنین شمار علمای صاحب نامی که محضر ایشان را درک کرده اند، نشان از علو جایگاه علمی ایشان دارد. امام صادق  علیه السلام  اولین شخصی بود که با اصحابشان دستور کتابت تعالیم امامان علیهم السلام را دادند، و بدین ترتیب نخستین مجموعه های احادیث شیعه شکل گرفت. (امیر معزی، ژامبه، 2004: 64).

طبق گفته ی لالانی، موفقیت امام محمد باقر  علیه السلام  در تثبیت مقام خود به عنوان امام، نماینده ی خدا بر زمین و مؤید من عندالله در تفسیر و تأویل کلام، او را باید از دو زاویه سنجید: نخست از تعداد پیروانی که توانست به دور خود گرد آورد؛ دوم از موفقیت پسر و جانشینش امام جعفر صادق  علیه السلام ، که نظریات او را پذیرفت و تفضیل و گسترش داد. (لالانی، 1381: 110-109).

در حقیقت، ‌نقش امام جعفر صادق در جمع آوری نظام مند مجموعه ی احادیث ائمه  علیه السلام ، غیر قابل انکار است. (امیر معزی، ‌ژامبه 2004: 85). برای مثال، در مجموعه ای سترگ چون بحارالانوار علامه مجلسی، نیمی از احادیث منقول، منسوب به امام جعفر صادق  علیه السلام  اند. (نیازمند، 1383: 190)، و طبق شواهد تاریخی، اوایل قرن دوم هجری، که مکاتب حقوقی و فقهی اسلامی رو به شکل گرفتن نهاد، و بحث های کلامی در جامعه ی اسلامی در بین مکاتب مختلف کلامی شدت گرفت، مکتب تشیع هم ناچار از اتخاذ مواضع خاص در مباحث مختلف کلامی شد، که در این باب نیز عمدتاً پیروی از مواضع امام محمد باقر  علیه السلام  و امام جعفر صادق  علیه السلام  می نمود (مدرسی طباطبایی، 1386: 31-30). و به رغم تقسیم جامعه ی شیعه در زمان امام جعفر صادق  علیه السلام ، تحت عناوین و شیعه ی زیدی و شیعه ی جعفری، آن حضرت از طرف اکثریت بزرگ جامعه اسلامی، به عنوان رئیس و بزرگ خاندان پیامبر شناخته شدند و به این عنوان مورد احترام و علاقه ی همه بودند (مدرسی طباطبائی، 1386: 32). تمام قراین و شواهد حاکی از این است که مرتبه ی روحانی و علمی امام جعفر صادق  علیه السلام  از طرف همه ی اقشار جامعه ی اسلام مورد اذعان بوده است.

بزرگان اهل سنت اکثراً جزو شاگردان حضرت بوده اند و اکثریت عرفا و مشایخ صوفیه نیز خود را به امام  علیه السلام  منسوب می کردند. بدین ترتیب است که شیخ فرید الدین عطار نیشابوری نیز اثر معروف خود تذکره الاولیاء را با «ذکر امام صادق»  علیه السلام  آغاز کرده و چنین آورده است:

«گفته بودیم که اگر ذکر انبیاء و صحابه و اهل بیت کنیم کتابی جداگانه باید ساخت. این کتاب شرح اولیاست که پس از ایشان بوده اند. اما به سبب تبرک به صادق ابتدا کنیم که او نیز پس از ایشان بوده است. و چون از اهل بیت بود و سخن طریقت او بیشتر گفته است و روایت از وی بیشتر آمده است، کلمه ای چند از آن او بیاوریم که ایشان همه یکی اند. چون ذکر او شود از آن همه بود. نبینی که قومی که مذهب او دارند، مذهب دوازده امام دارند. یعنی یکی دوازده است و دوازده یکی» (عطار، 1373: 13).

طبق گفته ی صاحب تذکره الاولیاء، امام صادق  علیه السلام  در جمله ی علوم و اشارت و عبارات بی تکلف به کمال بوده است. ایشان قدوه ی مشایخ و مقتدای مطلق بوده و اعتماد همه بروی. الهیان را شیخ، محمدیان را امام، اهل ذوق را پیشرو، اهل عشق را پیشوا، عباد را مقدم، زهاد را مکرم، صاحب تصنیف حقایق و بی نظیر در لطایف تفسیر و اسرار تنزیل بوده اند (همان: 14-13).

صفاتی که عطار نیشابوری، به عنوان یکی از برجسته ترین نمایندگان جریان تصوف در مورد مرتبه ی امام صادق  علیه السلام  بیان می کند، اهمیت شخصیت والای امام  علیه السلام  را در میان صوفیان نشان می دهد. در مورد انتساب صوفیه به ائمه علیهم السلام و تطابق یا عدم تطابق سلوک صوفیان با تعالیم ائمه اثنی عشر بسیار گفته شده است. هدف ما نیز در این مقال بررسی این موضوع نیست. لیکن به اختصار می توان گفت که گروهی بر این باورند که صوفیان، همچون غالیان و بدعتگران، همواره از منفورترین مخالفان و سرسخت ترن دشمنان شیعه و پیشوایان آنان بوده، و ائمه  علیه السلام  پیوسته آنان را به کفر و شرک و ارتداد توصیف کرده اند (معروف الحسنی، 1375: 68). از سوی دیگر، عده ای نیز مدافع این نظریه اند که: «شیعه در گرایش به زهد - زهدی که از اسلام آغازین برخاسته بود پیشقدم بودند و در تکوین زهد، به اشکال گوناگون، که بالاخره منجر به تصوف شد، شرکت داشتند، چنانکه علی بن الحسین  علیه السلام  و امام باقر و امام صادق  علیه السلام  از پیشروان زهد به شمار می آمدند. لیکن وقتی نهضت تصوف به وضح تبلور یافت و معلوم شد که مقصد آن تشکیل جامعه ای نوین و نظامی با خصلت ویژه ی خود و شیوه ی جداگانه ای از زندگی است؛ که در مجموع از جهت رهبری معنوی با روش صاحبان مذاهب فقهی و عقلی، و از لحاظ حکومت ظاهری با داعیه داران اشرافی مسلک و استیلاجو رقابت دارد، شیعیان که پیرو امامان بودند، نمی توانستند به مکتب های تصوف درآیند و مرید مشایخ صوفی باشند، (الشیبی، 1380: 64).

به رغم انکار رابطه ی بین ائمه ی اثنی عشر علیهم السلام و صوفیان از طرف گروهی صاحبنظران، امام صادق  علیه السلام  مقام خاصی در میان سلاسل صوفیه دارند و برای مثال، چنانکه پل نویا می نویسد: «تفسیر عرفانی قرآن، که صوفیان سنی به امام جعفر صادق  علیه السلام  نسبت می دهند، در میان این طایفه جایگاه والایی دارد.» (نویا، 1369: 5). تمام این اقوال حاکی از علو جایگاه منحصر به فرد امام صادق  علیه السلام  در میان کلیه ی مکاتب و غله های فقهی، کلامی، تفسیری و عرفانی است.

اما گذشته از موارد مذکور، امام جعفر صادق  علیه السلام  جایگاه ویژه ای نیز در میان علویان و بکتاشیان آناتولی دارند. علویان و بکتاشیان که غالباً در زمره ی شیعیان یا گاه شیعیان کژ آیین شمرده می شوند. احترام خاصی برای امام صادق  علیه السلام  نقشی محوری در باورها و آیین های علویان و بکتاشیان ایجاد کرده است، متنی است که به امام جعفر صادق  علیه السلام  منسوب است و جزو متون اصلی مذهبی آیین ها و باورهای علویان و بکتاشیان به شمار می آید. این متن در میان این جماعت بیشتر به عنوان فرمان (Buyruk) در ترکی مشهور است. لیکن این متن تحت عناوین دیگری چون مناقب اولیاء، مناقب نامه و فتوت ناکه نیز شناخته می شود (آیتکین، 1958: 3).

عبدالباقی گولپینارلی، محقق مشهور ترک، نام این اثر را در میان آثاری که به عنوان آثار امام صادق  علیه السلام  نقل کرده است ذکر نمی کند. این آثار شامل رسایل، وصایا و آثار دیگری است که در میان آنها نامی از Buyruk برده نمی شود (گولپینارلی، 1989: 107-106 و گولپینارلی، 2003: 427-426).

سوزکورت از گولپینارلی نقل می کند که نام اصلی این متن که امروز به عنوان (Buyruk) در میان علویان و بکتاشیان موجود است،‌ مناقب اسرار بهجه الابرار بوده و توسط شخصی به نام بساطی تألیف شده است. (بوزکورت، 2004: 4-3). لیکن وی اذعان می دارد که نقش Buyruk در میان علویان آناتولی به عنوان تفسیر قرآن است (همان: 1)، و در نتیجه، نقش محوری و کلیدی دارد. در عین حال، دامنه ی اهمیت این متن به علویان و بکتاشیان آناتولی منحصر نیست و در سایر کشورهای اسلامی نیز یافت می شود (نشر، 1990: 55).

برغم اینکه نام Buyruk از طرف محققی چون گولپینارلی در میان آثار امام صادق  علیه السلام  ذکر نشده است، لیکن این نکته نیز آشکار است که در میان علویان و بکتاشیان، این متن به عنوان مهمترین اثر امام  علیه السلام  کارکرد دارد. (ایوب اوغلی، 1990: 91-90).

اصولاً الهیات علویان و بکتاشیان مبتنی است بر ادبیات روایی و شفاهی. در این نوع الهیات، مناقب نامه ها و متونی که به عنوان وصایا یا ولایت نامه از آنان نام برده می شود، نقشی اساسی دارند. از جمله ی این متون می توان به ولایت نامه یا مناقب حاج بکتاش ولی (کورکماز، 1999). یا ولایت نامه ی ابدال موسی (گوزل، 1999). اشاره کرد. کلیه ی این آثار، گذشته از اهمیت عقیدتی که برای علویان و بکتاشیان دارند، می توانند به عنوان منبعی سودمند برای تاریخ نگاری اسلامی نیز مورد استفاده قرار گیرند (اجاق، 1997).

در میان تمام مناقب نامه های موجود در میان علویان و بکتاشیان، Buyruk یا فرمان منسوب به امام صادق  علیه السلام  از جایگاه ویژه ای برخوردار است. هر چند که این متن به هیچ وجه حاوی بحث های کلامی نمی باشد (فقلالی، 1990: 284)؛ لیکن مهمترین متنی است که باورها، مناسک، مراسم و چگونگی برگزاری مراسم علویان را توضیح می دهد (کورکماز، 1994: 64).

در حقیقت، مفاهیم اصلی و بنیادین باورهای علویان و بکتاشیان در این متن بیان شده است و هر محققی برای دریافتن این مفاهیم ناگزیر از مراجعه به این متن است. برای مثال ایرن ملیکوف پژوهشگر نامدار تاریخ علوی - بکتاشی، برای تحلیل و نقد باورهای علوی در آثارش به این متن مراجعه می کند (ملیکوف، 1992).

متن فرمان منسوب به امام صادق  علیه السلام  به ترکی است. لغات و تعبیرات استفاده شده در این متن برای افراد «غیر» گاه نامفهوم و مشکل است. لحن و بیان موضوعات، تشابه چندانی با احادیث منسوب به امام صادق  علیه السلام  ندارد، هر چند در لابلای موضوعات،‌ احادیثی هم از ائمه  علیه السلام ، بدون ذکر منبع، نقل شده است.

بنا به گفته ی ملیکوف، نسخه های زیادی از این متن موجود است که تفاوتهایی با هم دارند (ملیکوف، همان). ظاهراً در تمام روستاهای علوی - بکتاشی نسخه هایی از این متن در دست است. نسخ متعددی نیز از این متن چاپ شده است. نسخه های چاپ شده، تا آنجا که اطلاع در دست است، عبارت اند:

1- Buyruk، به اهتمام صفر آتیکین، 1958، آنکارا.

2- Buyruk، به اهتمام حسن آی یلدیز، 1962، استانبول.

3- Imam Gafer Sadik Buyrugu، علی اجاغلی، 1989، استانبول.

4- Imam Gafer - Sadik Buyrugu، عادل علی آتالای، 1995، استانبول.

5- Imam Gafer Buyrugu، اسد کورکماز، 1997، استانبول.

6- Imam Gafer Buyrugu، فواد بوزکورت، 2004، استانبول.

متن Buyruk را در نسخ چاپ شده به دو بخش اصلی می توان تقسیم کرد:

1) بخش تاریخ مقدس، که به اختصار بیان شده است.

2) آموزه های علوی - بکتاشی.

متن فرمان (1): متن فرمان چنین آغاز می شود:

- احکام فرمان که دربرگیرنده ی فرمایشات امام جعفر صادق  علیه السلام  است، صریح و قطعی اند. فرمان بیانگر احکامی است که اولاد و رهروان طریق امام  علیه السلام  باید انجام دهند و احوالی که در طی طریق با آنها مواجه خواهند شد. این فرمان توصیفی است بر احوال پیران طریقت، طالبانی که واصل شده اند و اخوان صوفی. باشد که اولاد نبی و طالبان حقیقت چنین سلوک نمایند و نسبت بدان طی طریق نمایند. قدم در طریق گذارند تا مشخص شود که ایشان امت محمد  صلی الله علیه وآله ، و مسلمانان هستند.

- بسمله:

هر که جمله ی «بسم الله الرحمن الرحیم» را بر زبان آورد، شیطان را چون شمعی در برابر آتش ذوب کند. حضرت علی  علیه السلام  می فرمایند: «خداوند تمام سرّ و اسرار خود را در چهار کتاب نازل فرموده اند: 1) تورات، 2) زبور، 3) انجیل و 4) قرآن.

خداوند نثر مکنون در این کتب را در سوره ی فاتحه بیان فرموده، و تمام اسرار سوره ی فاتحه را در «بسم الله الرحمن الرحیم» نهاده است. «سرّ» بسم الله الرحمن الرحیم را در سوره ی یاسین و سرّ سوره ی یاسین را در نقطه ی تحت باء جمع کرده است، مفهوم تورات، زبور، انجیل و فرقان بیان «حق» علی  علیه السلام  است. علی  علیه السلام  ساقی چهار نهر است. این انهار، آب، شیر، عسل و کوثر می باشند.

 

برخی مفاهیم و اصطلاحات مندرج در فرمان

جمع چهل تنان: در این بخش از متن چگونگی ملاقات پیامبر اکرم  صلی الله علیه وآله  با جمع روحانی «چهل تنان» بیان شده است. طبق روایت متن، 39 واصل در این جمع حضور دارند که از این عده 22 مرد و 17 زن در مجلس حضور داشتند. لیکن یکی از جمع چهل تنان در مجلس غایب بوده است. این شخص سلمان فارسی است. متن پس به بیان وحدت و یگانگی حقیقت چهل تنان می پردازد. داستان روایت شده، بیانی اسطوره وار دارد و داستان گفتگویی است انجام شده بین پیامبر  صلی الله علیه وآله  و

 

چهل تنان

شیوه ی بیان روایت با کلام و گفتار متون شیعه منطبق نیست. متن در مورد شخصیت و اسامی کلیه ی چهل تنان اطلاع چندانی به دست نمی دهد. تنها شخصیت هایی که نامشان از میان این چهل تنان بیان شده است، حضرت علی  علیه السلام  و سلمان فارسی می باشند. متن از زبان چهل تنان بیان می کند که پیرایشان شاه مردان علی و رهبرشان جبرئیل است.

 

سر حق:

این بخش در تعقیب بحث پیشین، یعنی «جمع چهل تنان» است، و به بیان سر حقیقت از طرف پیامبر اکرم  صلی الله علیه وآله  بر صحابه می پردازد. بنابر متن «فرمان» سر حقیقت چیزی نیست مگر حدیث غدیر جبرئیل  علیه السلام  بر پیامبر  صلی الله علیه وآله  وارد شده و فرمان خداوند متعال را بیان می کند: علی  علیه السلام  را وصی خود اعلام کن. پیامبر  صلی الله علیه وآله  فرمان خداوند را ابلاغ می کند: ای خلایق، حقیقت در باب شاه مردان علی  علیه السلام  نازل شد. بیائید و مراتب ارادت خود را به وی ابراز کنید. متن با زبانی نمادین به یگانگی «حقیقت» ‌نبی و ولی می پردازد و حدیث غدیر را با روایتی متفاوت بیان می کند.

 

«مصاحب» شدن حضرت محمد  صلی الله علیه وآله  و حضرت علی  علیه السلام

«مصاحبت» از مفاهیم اصلی و بنیادی تفکر علوی - بکتاشی است. این مفهوم به صورت مفصل توسط ملیکوف مورد بررسی قرار گرفته است (ملیکوف، همان جا) در حقیقت، چنین به نظر می رسد که تفکر علوی - بکتاشی درصدد مشروعیت بخشیدن به «مفهوم مصاحبت» است با ایجاد رابطه بین این مفهوم و مفهوم «عهد اخوت» درصدر اسلام. این مفهوم و جایگاه آن، ارکان مصاحبت و چگونگی آن، با شیوه ای داستان وار و روایت گونه در قالب ادبیات عامیانه و گاه منظوم، بیان می شود.

 

صوفی / تصوف

تعریف صوفی از نظر فرمان عبارت است از: «آنکه زیراندازش پوست، خانه اش بهشت، برادرانش مسلمان، خواهرانش حوری، غذایش میوه ی بهشتی، شرابش شراب بهشتی، جامه اش حله، چراغش وجه نورانی الله، سخنش کلام خداوند و دم و بازدمش هزار و یک اسم خداوند است». در این بخش از فرمان، ارکان تصوف و مفاهیم آن و سلوک سالک به تفصیل بیان شده است.

 

پیر، مقام پیر

«فرمان» با استفاده از علم حروف به تأویل کلمه ی «پیر» می پردازد و آن را با حضرت علی  علیه السلام  که با صفت «شاه اولیاء» نام برده می شود. مرتبط می سازد. پیر باید که طریق حضرت علی  علیه السلام  را طی کند تا حق «آئین و ارکان» ادا شود. پیر باید از نسل حضرت محمد  صلی الله علیه وآله  و حضرت علی  علیه السلام  باشد و هر که خلاف این قاعده عمل کند، ‌خوردن و نوشیدن وی حکم حرام دارد، خائن به طریقت و حقیقت است، ارشاد و بیعت و توبه اش مورد قبول نخواهد بود و از درگاه دوازده امام بی نصیب خواهد ماند.

 

مرشد

مرشد کسی است که به اشراق می رساند، مربی است، هادی راه است. او از کلام حق، خورشید، ‌ستاره، ماه و راه تشکیل شده است. هر که کلام مرشد را کلام حق نداند، بی ایمان است، مرید جسم است و مرشد جان، مشرب اقرار است، محبت ایمان و مرشد دین.

 

رهبر

رهبر نایب و یاور پیر است و هرگاه پیر حاضر نباشد، رهبر وکیل اوست. جایگاه، مقام و رابطه ی رهبر با طالب به تفصیل در متن فرمان بیان شده است.

 

ذاکر

ذاکر آن است که ذکر حق گوید. این مفهوم همراه به خواص ذکر حق، جایگاه ذاکر نزد حضرت حق و اجرای که از طرف خداوند برای ذاکر اختصاص یافته، با تأویل و علم حروف در متن توضیح داده شده است.

 

طالب

متن فرمان به اعمال و آدابی که طالب موظف است در مقابل اجاق حضرت محمد  صلی الله علیه وآله  و علی  علیه السلام ، مربی، پیر و مصاحب خود انجام دهد، می پردازد.

در این بخش از فرمان، متن دارای ساختاری «غیر داستانی» است و اسلوب بیان مفاهیم به متون کلاسیک صوفیانه بیشتر نزدیک است و زبانی اندرزگونه در مقابل مخاطبش، یعنی «طالب»، دارد. «باید»ها و «نباید»های طالب در طریق وصال بیان می شود. سپس «فرمان» به بیان «طریق حقیقت» و «اخلاق» می پردازد.

 

دوازده خدمت

مناسکی هستند بسته به آل علی  علیه السلام  که در مراسم مذهبی انجام می شوند. صاحبان و اولیای «دوازده خدمت» اولاد علی  علیه السلام  می باشند. شاه ولایت هر خدمتی را برای یکی از اولادشان مقرر نموده اند.

 

مجرد / تجرد

در میان بکتاشیان، «مجرد» درویشی است که تأهل اختیار نکرده و با «اقرار تجرد» در عدم تأهل قسم خورده است. در میان بکتاشیان «تجرد» مقامی روحانی است. از نظر ایشان تجرد میراث است از چهار کس: حضرت عیسی، حاج بکتاش ولی، اویس قرنی و سلمان فارسی.

 

دار

چوبه ای که منصور حلاج سربدان سپرد. در اصطلاح علویان «دار» به محلی گفته می شود که مراسم مذهبی در آن انجام می شود. چهار نوع دار وجود دارد: دار منصور، دارفضلی، دارنسیمی و دار فاطمه که از حضرت حسین  علیه السلام  به یادگار مانده است. این «دار» ها مقدس می باشند.

 

سجده

«سجده سنت حضرت آدم  علیه السلام  است».

 

نیاز

عبادتی است در مقابل خداوند، به واسطه ی اهل طریقت، پیشوای طریقت یا شیئی که مقامی را در طریقت تمثیل می کند. این عبادت، محبت است، حرمت است، احترام است،‌ طلب است، رجاء است یا پیشکشی است به درگاه حضرت حق.

 

سنت

در متن فرمان این سنت ها جزو آداب اجباری بیان شده اند که عبارت اند:

 

سنت اول

ذکر نام های حضرت حق، پیامبر  صلی الله علیه وآله  و ائمه دوازده گانه و حفظ محبت ایشان در دل

 

سنت دوم

دور کردن کین و خصومت از دل.

 

سنت سوم

طالب راه شدن و خود را به طریق سپردن.

 

رضا

قبول و پذیرش هر آنچه که از طرف خدا رسد.

رضا بر سه قسم است:

1) رضای شخص با خود. 2) رضای شخص با جامعه. 3) رضای شخص با طریقت.

 

تاج

طبق آنچه که در متن فرمان بیان شده است، خداوند برای هفت تن از محبان خود، تاج نازل کرده است: حضرت آدم، تاج سفید. حضرت نوح، تاج سفید. حضرت ابراهیم، تاج سیاه. حضرت موسی، تاج زرد. حضرت عیسی، تاج کبود. حضرت محمد  صلی الله علیه وآله ، تاج سبز. حضرت علی  علیه السلام ، تاج سرخ.

تاج نشانه ی محبت خدا به این هفت تن است. هر رنگ نشانه و مفهوم خاص خود را داراست؛ لیکن درون تمام تاج ها «سر» و برون آنها «نور» است.

«سوزن آن، مرشد است. نخ آن، طالب است. قبه ی آن، خداوند است، ترک های آن ائمه، مهر آن حضرت محمد  صلی الله علیه وآله  و حضرت علی  علیه السلام  است. پهنای آن از شرق تا به مغرب و در ازای آن از گنبد داور تا زمین خاکی است. هر تاج چهار باب دارد: شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت.

 

فروض طریقت

فرض خدمت به پیر است. ارکان طریقت میراث حضرت محمد  صلی الله علیه وآله  و حضرت علی  علیه السلام  است. هر طالب ماهر استاد، هر پیر موظف به شناخت طریق و طی آن است.

در احکام طریقت 6 اصل فرض است:

1) سخا، 2) معرفت، 3) قربت، 4) صبر 5) توکل، 6) تفکر.

در ارکان طریقت 6 اصل فرض است:

1) علم، 2) اطاعت، 3) رضا، 4) شکر، 5) ذکر، 6) عزلت.

در بیان طریقت 6 اصل فرض است:

1) ارادت، 2) اجابت، 3) زهد، 4) تقوی، 5) قناعت، 6) اخلاق.

در عمل به طریقت 6 اصل فرض است:

1) احسان، 2) ذکر، 3) شکر، 4) ترک، 5) حیف، 6) شوق.

 

دوازده نشانه ی طریقت

1) خوف از حق، 2) تفاوت ننهادن بین خلق الله، 3) ادب، 4) متواضع بودن، 5) تسلیم رضای حق بودن، 6) راضی به تقدیر بودن، 7) صابر بودن، 8) دوری از خلق جستن، 9) اهل قناعت بودن، 10) نگران روزی خود نبودن، 11) چله نشینی، 12) طالب بودن.

 

مقام

در میان علویان و بکتاشیان، مقام، جایگاه روحانی طالب است در طی مسیر سلوک.

 

عناصر اربعه

عناصر اربعه حقیقت انسان را تشکیل می دهند، که عبارتند از:

1) آتش، انسان را به سوی شر سوق می دهد.

2) هوا، انسان را به آزار و اذیت سوق می دهد.

3) آب، الهام است.

4) خاک، آرامش و راحتی است. نماد مرتضی علی  علیه السلام  است.

 

عالم کبیر، عالم صغیر

در این بخش، فرمان به بیان خصوصیات انسان، نفس اماره و نماد آن، نفس لوامه و خصوصیات آن، نفس مهمه و خصوصیات آن، و نفس مطمئنه و اوصاف ضمیمه ی آن می پردازد.

 

مذهب تشیع

فرمان به بیان حقیقت تشیع از دیدگاه علویان - بکتاشیان نیز می پردازد. طبق متن فرمان، هفتاد و دو ملت به هفتاد و دو مذهب تقسیم می شوند. 36 مذهب جزو خوارج شده و 36 مذهب باقیمانده تشیع را برگزیده و به طریق حضرت محمد  صلی الله علیه وآله  و حضرت علی  علیه السلام  باقی می مانند.

 

ولایت نامه

ولایت نامه کتابی است که بنا به آنچه در متن فرمان آمده است، به دستور حضرت علی  علیه السلام  از طرف صحابه ی آن حضرت کتابت شده است. این کتاب حاوی فرمایشات آن حضرت است.

 

اسماء الحسنی

خداوند را دو اسم است: اسم جلی و اسم خفی. نام جلی خداوند «الرحمن الرحیم» است، و نام خفی خداوند «هو» است.

 

راه های ذکر خدا

1) از طریق خدمت به پیر، 2) مصاحبت با یکی از دوستان خداوند، 3) انجام شریعت، 4) انجام طریقت، 5) معرفت تام داشتن، 6) دوستدار علم بودن، 7) مؤدب و با حیاء بودن.

قسمت پایانی فرمان منسوب به امام جعفر صادق  علیه السلام  به دو موضوع اختصاص دارد:

1) سؤال ها و پاسخ هایی منسوب به حضرت علی  علیه السلام  و امام صادق  علیه السلام . این پرسش و پاسخ ها مربوط اند به مسایل دنیوی،‌ آداب طریقت، سؤالات کلامی در مورد حقیقت دین، بزرگان دین و اولیاء حق.

پاسخ این سؤالات با زبانی ساده و به صورت بسیار مختصر، گاه در قالب یک جمله، بیان شده است. آخرین بخش فرمان به «وصایای» رسول اکرم  صلی الله علیه وآله  به حضرت علی  علیه السلام  اختصاص دارد. این وصایا عبارت اند از: 12 وصیت که هر جمله از آنها با «یا علی» آغاز می شود و مستقیماً آن حضرت را مورد خطاب قرار می دهد.

 

نتیجه

نگاهی گذرا به متن این فرمان و مفاهیم و اصطلاحات و شیوه ی بیان آن کافی است که خواننده واهی بودن انتساب آن را به امام جعفر صادق  علیه السلام  دریابد. لیکن اهمیت این متن را از زوایای دیگری باید سنجید. نخستین اهمیت متن بدون شک کارکردی است که در میان علویان و بکتاشیان دارد. کارکردی که جایگاه خود را تا به امروز حفظ کرده است و منبع اصلی باورها و آئین های علویان به حساب می آید.

نکته ی دوم اینکه انتساب این متن به امام جعفر صادق  علیه السلام  خود بیانگر پیوستگی عقاید علویان و بکتاشیان است به تشیع اثنی عشری. به رغم خلاء یک الهیات نظام مند در میان جماعت علوی - بکتاشی، انتساب متن محوری باورهای ایشان به یکی از ائمه دوازده گانه خود می تواند مؤیدی باشد برخاستگاه تاریخی عقاید ایشان.

کتابنامه:

الف)منابع فارسی

1) عطار نیشابوری، فریدالدین، 1373، تذکره الاولیاء، از روی نسخه ی نیکلسون، به کوشش 1. توکلی، تهران، انتشارات بهزاد، چاپ دوم.

2) لالانی، 1. آ. 1381، نخستین اندیشه های شیعی، تعالیم امام محمد باقر  علیه السلام ، ترجمه دکتر فریدون بدره ای، تهران، فرزان روز.

3) مدرسی طباطبائی، ح 1386، مکتب در فرآیند تکامل،‌ نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه ی هاشم ایزدپناه،‌ تهران، کویر.

4) مصطفی الشبی، ک.، 1380، تشیع و تصوف تا آغاز سده ی دوازدهم هجری، ترجمه ی علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران،‌ امیرکبیر.

5) معروف الحسنی، هو.، 1375، تصوف و تشیع، ترجمه ی سید محمد صادق عارف، مشهد، آستان قدس رضوی.

6) نویا، پ، 1369، تفسیر عرفانی منسوب به امام جعفر صادق  علیه السلام  تصحیح انتقادی، ترجمه ی احمد سمیعی، در مجموعه ی آثار ابوعبدالرحمن سلمی، گردآوری نصرالله پورجوادی، ج 1، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

7) نیازمند، ر، 1383، شیعه در تاریخ ایران، شیعه چه می گوید و چه می خواهد؟، تهران، حکایت قلم نوین.

 

ب) منابع غیر فارسی

1) Amir- Moezzi, M. A., 2004, Jambet, C., Quest-ce Que le shiisme?. Librairie Artheme Fayard, Paris,

2) Aytekin, S., 1958., Buyruk, Ankara,

3) Bozkurt, F., 2004 Imam Gafer Buyrugu, Alfa basin yayin grubu, Istanbul.

4) Eyuboglu, i., z. 1990, Butun yonleriyle Bektasilik, Der yayinlari, Istanbul,

5) Figlali, E., R., 1990 Turkiye de Alevilik Bektasilik, Selguk yayinlari, Ankara, 1990.

6) Gilpinarli, A., 1989, Oniki Imam, Der yayinlari, ikii basim, Istambul.

7) Gilpinarli, 2003. Tarih boyunca Islam mezhepleri Ve Siilik, Der yayinlari, Istanbul.

8) Guzel, A., 1999 Abdal Musa Velayetnamesi, Turk Tarih kurumu, Ankara,

9) Korkmaz, E., 1994 Ansiklopedik Alevilik Bektasilik Terimleri Sozlugu, Ant yayin lari, istanbut,

10) Korkmaz. 1999, Haci Bektas Veli, Viliayetname (Mena kib - Haci Bektas Veli), Can yayinlari, 2. basim, Istanbul,

11) Melikoff, I., 1992 sur les traces du Soufisme Ture, Recherches sur 1 Islam populauir en Anatolie, Ed. Isis, Istanbul,

12) Ocak, A.y., 1997 Kultu, Tarihi Kaynagi Olarak Menakibnameler, Metodolojik bir yaklasim, Turk Tarih Kurumu, Ankara,

13) Sener, C., 1990 Alevilk Olayi, Toplumsul bir baskaldirinin kisa Tarihcesi, g. bask., istambul.

 

پی نوشت ها :

 

1. برای ترجمه و معرفی متن از نسخه ی چاپ شده توسط اسد کورکماز استفاده شده است. این متن به صورت کامل و تطبیقی با سایر نسخ چاپی، توسط راقم این سطور در دست ترجمه است.

منبع : مجموعه مقالات نگاهی به تاریخ.
نویسنده: دکتر شهاب ولی/http://rasekhoon.net