زمان شفاعت قیامت یا برزخ؟
از امام صادق علیه السلام سوال شد برزخ چیست؟ فرمودند: برزخ عبارت است از عالم قبر از وقتی که انسان می میرد تا زمانی که قیامت بر پا می شود.
برزخ
طبق آنچه از کتاب و سنت استفاده می شود انسان در فاصله میان مرگ و رستاخیز عمومى یک زندگانى محدود و موقتى دارد که برزخ و واسطه میان حیات دنیا و حیات آخرت است (بحار، ج2، باب البرزخ).
انسان پس از مرگ از جهت اعتقاداتى که داشته و اعمال نیک و بدى که در این دنیا انجام داده مورد بازپرسى خصوصى قرار می گیرد و پس از محاسبه اجمالى طبق نتیجه اى که گرفته شد به یک زندگى شیرین و گوارا یا تلخ و ناگوار محکوم گردیده با همان زندگى در انتظار روز رستاخیز عمومى به سر می برد (بحار، ج2، باب البرزخ).
حال انسان در زندگى برزخى بسیار شبیه است به حال کسی که براى رسیدگى اعمالى که از وى سر زده به یک سازمان قضائى احضار شود و مورد بازجوئى و بازپرسى قرار گرفته به تنظیم و تکمیل پرونده اش بپردازند، آنگاه در انتظار محاکمه در بازداشت به سر برد. روح انسان در برزخ، به صورتى که در دنیا زندگى می کرد، به سر می برد اگر از نیکان است از سعادت و نعمت و جوار پاکان و مقربان درگاه خدا برخوردار می شود و اگر از بدان است در نقمت و عذاب و مصاحبت شیاطین و پیشوایان ضلال می گذراند. خداى متعال در وصف حال گروهى از اهل سعادت می فرماید: «و لا تحسبن الذین قتلوا فى سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون* فرحین بما آتاهم الله من فضله و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم من خلفهم الا خوف علیهم و لا هم یحزنون* یستبشرون بنعمة من الله و فضل و ان الله لا یضیع اجر المۆمنین» (سوره آل عمران آیه 169-171)؛ «البته گمان مبر اى پیغمبر کسانى که در راه خدا کشته شده اند، مرده اند بلکه زنده اند و پیش خداى خودشان در مقام قرب روزى داده می شوند از آنچه خدا از فضل خود به ایشان داده شاد هستند و به کسانى از مۆمنین که به دنبالشان می باشند و هنوز به ایشان نرسیده اند مژده می دهند که هیچ گونه ترس و اندوهى برایشان نیست. مژده می دهند با نعمت و فضل وصف نشدنى خدا و اینکه خدا مزد و پاداش مۆمنان را ضایع و تباه نمی کند».
و در وصف حال گروهى دیگر که در زندگى دنیا از مال و ثروت خود استفاده مشروع نمی کنند، می فرماید: «حتى اذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعون لعلى اعمل صالحا فیما ترکت کلا انها کلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون» (سوره مۆمنون آیه 99-100)؛ «تا آن دم که به یکى از آنان مرگ می رسد می گوید خدایا مرا (به دنیا) برگردانید شاید در ترکه خود کار نیکى انجام دهم نه هرگز این سخنى است که او می گوید به سخنش گوش داده نمی شود و در پیششان برزخى است که تا روز رستاخیز ادامه دارد».
زمان شفاعت در قیامت است نه در عالم برزخ
یکی از مسائل مهم در بحث شفاعت این است که بدانیم شفاعت چه موقع واقع می شود؟ البته مراد از شفاعت همان شفاعتی است که عذاب را بر می دارد. از جمله آیاتی که می توان از آن، زمان وقوع شفاعت را دریافت، این آیات واقع در سوره مدثر است: کل نـفـس بما کسبت رهینة * إلا´ أصحـب الیمین * فی جنـت یتسآءلون * عن المجرمین * ما سلککم فی سقر؛ هر نفسی در گرو اعمالی است که کسب کرده است، مگر اصحاب یمین که آنان در بهشت هائی استقرار دارند، و با مجرمان گفتگو دارند، که چه چیز شما را در دوزخ وارد کرده و در آنجا مجتمع نمود؟!» (مدثر/ 38 تا 42) آنها می گویند: چون چنین و چنان بودیم، و چنین و چنان کردیم، شفاعت شفیعان درباره ما ثمری نبخشید؛ (فما تنفعهم شفـعة الشـفعین؛ مدثر/48).
این آیات دلالت داشت که اوصاف کسانی که مورد شفاعت قرار می گیرند چیست و اوصاف کسانی که از شفاعت محرومند کدام است؟ و اینک می گوئیم: علاوه بر دلالت بر اصل شفاعت، دلالت دارند بر اینکه شفاعت شافعان، در رهائی از گرو و رهن نفوس و اقامت و خلود در زندان دوزخ فائده می بخشد، و اما سائر اهوال روز رستاخیز و مشکلات و سختی ها و اهوال برزخ همه به جای خود باقی بوده و دلیلی بر وقوع شفاعت در آنها نداریم و ممکن است بگوئیم از این آیات استفاده می شود که شفاعت انحصار در استخلاص از گرو آتش جهنم دارد.
می توان از این آیات نیز استفاده کرد که این گفتگوها بین اهل بهشت و اهل دوزخ بعد از استقرار اهل بهشت در بهشت، و اهل دوزخ در دوزخ رد و بدل می شود، و در وقتی صورت می گیرد که شفاعت نسبت به گروهی از مجرمان تعلق گرفته و آنان را از آتش خارج نموده است؛ زیرا اولا می فرماید: «فی جنـت یتسآءلون» که دلالت بر استقرار دارد، و ثانیا می فرماید: «ما سلککم فی سقر؟» چون سلوک، هر وارد شدنی را نمی گویند، بلکه یک نوع وارد شدنی است که با نظم و پیوستگی و اجتماع صورت گیرد، و ثالثا می فرماید: «فما تنفعهم شفـعة الشـفعین»، و کلمه ما برای نفی حال است، یعنی در آن حال و در آن وقت، شفاعت شفیعان برای آنان سودی ندارد.
در تفسیر علی بن ابراهیم در ذیل آیه 100 سوره مومنون («و من ورآئهم برزخ إلی یوم یبعثون؛ و پشت سرشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند) وارد است که: «علی بن ابراهیم گفته است برزخ چیزی را گویند که بین دو چیز واقع است و آن ثواب و عذابی است که بین دنیا و آخرت است و این آیه رد بر کسی است که عذاب قبر و ثواب و عذاب قبل از روز قیامت را انکار کرده است و این همان قول حضرت صادق علیه السلام است که فرمود: سوگند به خدا که من بر شما ترسی ندارم، مگر از عذاب برزخ؛ اما در روز قیامت که امر به ما واگذار می شود، ما بر شما ولایت داریم و شما را مورد شفاعت قرار می دهیم!» از این روایت نیز به طور صراحت بدست می آید که شفاعت، به معنای برداشتن عذاب به شفاعت، قبل از قیامت نیست.
اما آن روایاتی که وارد است که در حال مرگ، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و أئمه طاهرین سلام الله علیهم أجمعین حاضر می شوند، و در قبر حاضر می شوند، و مۆمن را بر شدائد احوالی که در پیش دارد کمک می کنند؛ این از باب شفاعت نیست، بلکه از قبیل تصرفات و حکومتی است که به اذن خداوند متعال به آنها تفویض شده است. قول اصحاب اعراف که ائمه طاهرین هستند در مواجهه خود با دوزخیان که: «أهـۆلاء الذین أقسمتم لا ینالهم الله برحمة ادخلوا الجنة لاخوف علیکم و لا أنتم تحزنون؛ آیا این بهشتیانند که شما در دنیا سوگند یاد می کردید که خداوند آنان را مورد رحمت خود قرار نمی دهد؟! همه شما داخل در بهشت شوید، که هیچ ترس و هیچ اندوهی برای شما نیست!» (اعراف/49).
روح انسان در برزخ، به صورتى که در دنیا زندگى می کرد، به سر می برد اگر از نیکان است از سعادت و نعمت و جوار پاکان و مقربان درگاه خدا برخوردار می شود و اگر از بدان است در نقمت و عذاب و مصاحبت شیاطین و پیشوایان ضلال می گذراند
این خطاب «داخل بهشت شوید»، خطاب حکومتی است که از والیان و امامان صادر می شود و می توان از جهتی این آیه ذیل را نیز از این قبیل دانست: «یوم ندعوا کل أناس بإمـمهم فمن أوتی کتـبه و بیمینه فاولئک یقرون کتابهم و لایظلمون فتیلا؛ روز قیامت، روزی است که ما هر یک از مردم را به واسطه امامشان می خوانیم، پس آن کسی که نامه عملش به واسطه جنبه راست او که امام حق است داده شود، آنان نامه عمل خود را می خوانند، و هیچ به آنان ستم نمی شود» (اسراء/71). وساطت امام در خواندن و دادن نامه عمل توسط امام، از قبیل حکومت موهوبه و واگذار شده است و از مجموع این بحث به دست آمد که زمان وقوع شفاعت در آخرین موقف از مواقف قیامت است که با شمول غفران خداوند یا برای جلوگیری از دخول در آتش، و یا به اخراج بعضی از کسانی که در آتش رفته اند، به واسطه اتساع رحمت حضرت حق و ظهور کرامت می باشد.
نبودن شفاعت در برزخ
در «کافی» با سند متصل خود روایت می کند که عمرو بن یزید می گوید: به حضرت امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: من شنیدم که شما می گفتید: تمام شیعیان ما با هر کرداری که دارند در بهشت هستند. حضرت فرمود: این قول تو را تصدیق می کنم، سوگند به خدا که همه در بهشتند. عرض کردم: فدایت شوم! گناهان، بسیار و بزرگ است. حضرت فرمود: اما در قیامت پس همه شما در بهشتید به واسطه شفاعت پیامبر مطاع یا به شفاعت وصی آن پیامبر؛ و لیکن من از برزخ شما نگرانم و در هراس می باشم. عرض کردم: برزخ چیست؟ فرمود: برزخ عبارت است از عالم قبر از وقتی که انسان می میرد تا زمانی که قیامت بر پا می شود» (کافی ج1 ص 66).
فرآوری: آمنه اسفندیاری
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منابع:
کتابخانه طهور
کافی ج 1