چگونه بر پیامبران (علیهم السلام) وحی می شد؟

یامن له الدنیاوالأخره

وحی در لغت به معنای اشاره کردن، نوشتن، الهام، کلام پنهانی و هر چیزی است که به دیگری القاء می‌شود.

راغب اصفهانی می‌گوید: ریشه وحی به معنای اشاره تند و سریع است، از این رو هر کاری که به سرعت انجام گیرد وحی نام دارد و این ممکن است در کلامی رمزی و کنایه‌ای باشد.

در اصطلاح، الهامات غیبی خدای سبحان به فرستادگان خویش را وحی می‌گویند.

وحی به معنای "وحی رسالی" شاخصه ی نبوت است و بیش از هفتاد بار در قرآن به کار رفته است. خداوند وحی را بر پیامبران خود که آمادگی دریافت وحی را در خود ایجاد نموده بودند می فرستاد.

در این باره امام حسن عسکری(علیه السلام) می فرمایند: "ان الله وجد قلب محمد افضل القلوب و اوعاها فاختاره"(خداوند قلب و روان پیامبر را بهترین و پذیراترین قلب ها یافت و آنگاه او را برای نبوت برگزید.)

در حدیث جالب دیگری زراره یکی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) از ایشان می پرسد: چگونه پیامبر(صلی الله علیه و آله) مطمئن شد آنچه به او می رسد وحی الهی است، نه وسوسه های شیطانی؟

امام (علیه السلام) فرمودند: "هرگاه خداوند بنده ای را برای رسالت برگزیند، به او آرامش و وقار ویژه ای ارزانی می دارد، به گونه ای که آنچه از جانب حق بدو می رسد، همانند چیزی خواهد بود که با چشم باز می بیند." (علوم قرآنی/ محمد هادی معرفت.(با دخل و تصرف))

اقسام وحی رسالی

در یکی از آیات سوره شوری خداوند اقسام وحی رسالی را بیان می کند: "وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ "(شایسته هیچ انسانى نیست که خدا با او سخن بگوید، مگر از طریق وحى، یا از وراء حجاب، یا رسولى مى‏فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مى‏کند، چرا که او بلند مقام و حکیم است.)(شوری، 51)

با توجه به این آیه کریمه، اقسام سخن گفتن خداوند با بشر در سه صورت منحصر شده است:

گونه‏های وحی به شکل عام و کلی این سه دسته است. اما در مورد پیامبر ما محمد (صلی الله علیه و آله)، گاه وحی در عالم خواب نزد حضرت می‏آمد، که بیشتر در آغاز نبوّت حضرت بود، گاه وحی مستقیم از سوی خداوند و بدون واسطه فرشته بود، و دیگر گاه با واسطه جبرئیل (‏علیه السلام). با این حال، وحی قرآنی صرفاً به دو شکل اخیر یعنی به صورت مستقیم یا به دست فرشته بود

1- وحی مستقیم:

گفتار الهی که هیچ واسطه‌ای میان خدا و پیامبر نباشد. این الهام، نوعی القای در باطن است که شخص وحی شده، آن را احساس می‏کند، به گونه‏ای که گویا بر صفحه‏ای روشن در درون او نوشته شده است.

گفته شده بیشترین نزول وحی، به صورت مستقیم و بدون وساطت فرشته بوده است.

امیرمۆمنان ‏(علیه السلام) فرمودند: "سوره مائده بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد در حالی که سوار بر استر خود موسوم به «شهباء» بود. پس وحی بر او سنگین آمد تا این که استر متوقف شد و شکم آن پایین آمد، به گونه‏ای که دیدم نافش نزدیک است به زمین رسد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بیهوش شد و دست خود را بر موی جلو سر شیبة بن وهب جمحی نهاد."

در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره چگونگی نزول وحی چنین آمده است که حارث بن هشام از آن حضرت پرسید: وحی چگونه بر شما نازل می‌شود؟

فرمودند: "گاهی مانند صدای زنگ می‌آید و این شدیدترین حالت وحی بر من است که مرا کوفته و خسته می‌نماید و در عین حال همه گفته‌ها را حفظ می‌کنم و گاه فرشته‌ای به صورت مردی متمثل شده، آنچه می‌گوید حفظ می‌شوم."

در سوره مزمل آمده است: "إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلاً "(در حقیقت ما به زودی بر تو گفتاری سنگین القا می‏کنیم.)(مزمل 5)

امام صادق‏ (علیه السلام) فرمودند: "این زمانی بود که به او وحی می‏شد در حالی که بین او و خداوند، فرشته‏ای نبود. پس به سبب سنگینی وحی بر او، حالتی چونان بیهوشی به او می‏رسید و فرا می‏گرفت او را آنچه فرا می‏گرفت. ولی هنگامی که جبرئیل وحی را می‏آورد، می‏فرمود: این جبرئیل است و یا جبرئیل به من گفت . . . ."

چگونه پیامبر (صلی الله علیه و آله) مطمئن شد آنچه به او می رسد وحی الهی است، نه وسوسه های شیطانی؟ امام (علیه السلام) فرمودند: "هر گاه خداوند بنده ای را برای رسالت بر گزیند، به او آرامش و وقار ویژه ای ارزانی می دارد، به گونه ای که آنچه از جانب حق بدو می رسد، همانند چیزی خواهد بود که با چشم باز می بیند"

2- وحی از وراء حجاب:

گفتار الهی که از پس پرده شنیده شود. یعنی به گونه‏ای با او سخن گوید که صدایش را بشنود ولی او را نبیند. مانند سخن گفتن خداوند با موسی (‏علیه السلام) به شکل ایجاد صوت در فضا، به گونه ای که به گوش او می‏رسید و از هر سو، نزد او می‏آمد و چونان که در شب معراج، با پیامبر ما (صلی الله علیه وآله) نیز تکلّم فرمود.

3- القای وحی به واسطه نزول فرشته:

گفتار الهی که ملکی آن را حل نموده و به بشر برساند. فرشته‏ای که وحی را بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل می‏کرد، جبرئیل بود. " وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ. نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ. عَلى‏ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ " (و این (قرآن) از سوى پروردگار جهانیان نازل شده است. روح الامین آن را نازل کرده است ...بر قلب (پاک) تو، تا (مردم را) انذار کنى..)(شعرا 192 الی 194)

گونه‏های وحی به شکل عام و کلی این سه دسته است. اما در مورد پیامبر ما محمد (صلی الله علیه و آله، گاه وحی در عالم خواب نزد حضرت می‏آمد، که بیشتر در آغاز نبوّت حضرت بود، گاه وحی مستقیم از سوی خداوند و بدون واسطه فرشته بود، و دیگر گاه با واسطه جبرئیل (‏علیه السلام).

با این حال، وحی قرآنی صرفاً به دو شکل اخیر یعنی به صورت مستقیم یا به دست فرشته بود.

فاطمه خالکی  

بخش قرآن تبیان