معرفی کتاب « واژه های دخیل در قرآن مجید »
يكشنبه, ۹ شهریور ۱۳۹۳، ۱۰:۰۰ ق.ظ
یامن له الدنیاوالأخره
قرآن که در فرهنگ تشیع با صفت « مجید » و در فرهنگ تسنن با صفت « کریم » معروف است، کتاب مقدس و آسمانی اسلام است و تعریف تفصیلی و علمی آن از این قرار است: وحی نامه ی اعجاز آمیز الهی که به زبان عربی، و عین الفاظ، توسط، فرشته ی امین وحی - جبرئیل - از جانب خداوند و از لوح محفوظ، بر قلب و زبان پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم)، هم اجمالاً یکباره و هم تفضیلاً در مدت بیست و سه سال، نازل شده، و حضرت محمد (صلی الله علیه وآله و سلم) آن را جزء بر گروهی از اصحاب خود خوانده و کاتبان وحی ( از میان اصحاب ) آن را با نظارت مستقیم و مستمر حضرت (صلی الله علیه وآله و سلم) نوشته اند، و حافظان بسیار، هم از میان اصحاب، آن را حفظ و به تواتر نقل کرده اند و در عصر خود پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) هم مکتوب بوده ولی مدون نبوده است، و در عصر عثمان با نظارت او، طیِّ چند سال، منتهی به حدود سال 28 هجری، مدون بین الدفتین، از سوره های فاتحه تا ناس، در 114 سوره، می گردد، و متن آن مقدس و متواتر و قطعی الصدور است و تلاوت آن مستحب مؤکد است. ایمان به قرآن مجید و توصیفی که گفته شد و نیز معجزه ی الهی و سند نبوت دانستن آن و محفوظ بودنش از خطا و هرگونه افزود و کاست ( تحریف )، از ضروریات اسلام و مذهب تشیع است. قرآن مجید کتابی است که در مقایسه با سایر کتابها، متوسط الحجم است و می توان گفت حجم آن برابر است با عهد جدید ( اناجیل اربعه و رسالات وابسته به آن ) یا دیوان حافظ. طبق دقیق ترین آمار، تعداد کل کلمات قرآن، 77,807 کلمه است ( ـــ فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم، اثر دکتر محمود روحانی، 1 / 23 ). قرآن دارای 114 سوره و کلاً 30 جزء است. هر جزء قرآن در شکیل ترین و رسمی ترین شکل آن که به کتابت خطاط هنرمند سوری، عثمان طه و نظارت عده ای از صاحب نظران قرآن پژوه، به نام مصحف المدینة در مکه و مدینه منتشر شده است، درست 20 صفحه و کل قرآن، با احتساب صفحات آغازین و پایانی که با صفحات دیگر فرق دارد، در 604 صفحه ( هر صفحه، 15 سطر ) است. گفتنی است که واحد زبانی قرآن، آیه نام دارد و مجموعه ی آیات قرآنی که گاه فقط یک دو کلمه و گاه مرکب از چندین جمله است 6,236 آیه است. مجموعه ی علومی که به شئون مختلف قرآن از تاریخ جمع و تدوین آن تا شرح و تفسیر آن، تا قرائت و ترتیل و تجوید آن می پردازد، علوم قرآنی نام دارد. عمده ترین علوم قرآنی عبارتند از: 1) تاریخ قرآن، 2) علم تفسیر، 3) علم قرائت و تجوید و ترتیل، 4) علم رسم عثمانی یعنی شناخت چگونگی رسم الخط و املای قدیمی و ثابت قرآن مجید، 5) علم اعجاز قرآن و تقلید ناپذیری آن به طوری که تحدی ( دعوت به نظیره آوری پیغمبر اسلام به دستور وحی ) حضرت رسول (صلی الله علیه وآله و سلم) نهایتاً بی پاسخ مانده است و هر پاسخی یعنی نظیره سازی ای که در صدر اول و قرنهای پیش تا قرون جدید از قرآن و برای مقابله با قرآن به عمل آمده، از نظر زبانی و ادبی، ضعیف و مردود و نابسامان است. 6 ) علم اسباب یا شأن نزول، یعنی شناخت زمینه ی تاریخی و اجتماعی که فی المثل سؤالی یا استفتایی از رسول الله (صلی الله علیه وآله و سلم) به عمل آمده، و به دنبال آن، وحی نازل شده است. 7) علم ناسخ و منسوخ، 8) علم محکم و متشابه، 9) شناخت مکی و مدنی، 10) علم اعراب، 11) علم غریب القرآن و مفردات قرآن و وجوه و نظایر و واژگان شناسی قرآن، 12) علم قصص، 13) فقه قرآن یا احکام قرآن، 14) شاید فن ترجمه ی قرآن را بتوان ملحق به علم تفسیر کرد.
باری به مسأله فرهنگها و واژه نامه های قرآنی بازگردیم. قدیمی ترین واژه نامه ی قرآن، مسائل نافع بن ازرق یعنی سؤالات لغوی نافع از عبدالله بن عباس است. ابن عباس یکی از بزرگترین و با فرهنگ ترین و قرآن شناس ترین صحابه ی رسول الله (صلی الله علیه وآله و سلم) بود و به حبر الامة، و ترجمان القرآن شهرت داشت و پس از خود پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) و علی بن ابی طالب (علیه السّلام) در میان صحابه، قرآن شناس تر از او کسی نبود. روش ابتکاری و علمی او در شرح مفردات قرآن، استناد و استشهاد به شعر عربی جاهلی پیش از نزول قرآن بود. زیرا شعر مهمترین میراث فرهنگی عرب عصر نزول قرآن بود؛ و این حکم معروف بود که می گفتند: الشعر دیوان العرب. این واژه نامه که صحت انتسابش به ابن عباس ( متوفی 68 ) مسلم است، تماماً در کتاب اتقان سیوطی - که به فارسی هم ترجمه شده است - محفوظ است.
پس از آن یکی از قدیمترین واژه نامه ها، معجم غریب القرآن، مستخرج از صحیح بخاری ( قرن سوم هجری ) است و کمابیش همان واژگان و مسائل نافع است که این بار از طریق ابن الی طلحة از ابن عباس نقل و روایت شده است. واژه نامه های قدیمی دیگر عبارتند از: مجاز القرآن، اثر ابوعبید معمر بن مثنی ( متوفی 210ق ) که در واقع فراتر از واژه نامه عادی است و ترکیبات و عبارات دشوار و مجازی قرآن را هم شرح می دهد. همچنین تأویل مشکل القرآن، و تفسیر غریب القرآن، هر دو اثر ابن قتیبه ( متوفی 276 ق ). سپس به مفردات راغب اصفهانی می رسیم که نام کامل یا امروزین آن، معجم مفردات الفاظ القرآن است و بارها به طبع رسیده است و اخیراً به فارسی هم ترجمه شده است. همچنین قاموس القرآن دامغانی ( دارای ترجمه ی فارسی )، وجوه قرآن اثر تفلیسی، و لسان التنزیل ( مجهول المؤلف ) - که هر دو تصحیح استاد دکتر مهدی محقق منتشر شه و بارها تجدید طبع یافته است. دیگر ترجمان القرآن [ = جواهر القرآن ] اثر محمد بن محمد بن نصر بخاری ( تصحیح دکتر سید محمد علوی مقدم و دکتر رضا اشرف زاده )؛ دیگر تراجم الاعاجم ( فرهنگ فارس از واژه های قرآنی ) به کوشش مسعود قاسمی و محمد مدبری؛ دیگر: تفسیر غریب القرآن اثر ابن ملقن؛ دیگر، معترک الاقران اثر سیوطی، قرآن پژوه نامدار و صاحب اتقان؛ دیگر مجمع البحرین، اثر طریحی که فرهنگ لغات قرآن و حدیث است، نیز تفسیر غریب القرآن، از همو. دیگر، تفسیر مفردات قرآن، مجهول المؤلف، تصحیح دکتر عزیز الله جوینی. دیگر الدرر فی الترجمان اثر شیخ الاسلام محمد بن منصور مروزی. تصحیح دکتر محمد سرور مولایی. دیگر، فرهنگ لغات قرآن بر مبنای ترجمه ی قرآن مورخ 556 ق، محفوظ در کتابخانه ی آستان قدس رضوی. دیگر معجم الفاظ القرآن الکریم، تدوین مجمع اللغة العربیة در دو مجلد که مانند المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم اثر جاودانه و مشهور محمد فؤاد عبدالباقی بیشتر واژه یاب و آیه یاب است، و برای تمامی لغات، شرح و معنی ندارد. اما در مواردی که متعرض شرح و بیان معانی لغات قرآنی شده است، بسیار دقیق و متین و مستند است. همین واژه نامه ی معتبر است که تحت عنوان لغتنامه ی قرآن کریم ( با استفاده ی کلی از معجم الفاظ القرآن الکریم ) به فارسی درآمده است ( به کوشش محمود عادل ). دیگر قاموس قرآن ( 7 جزء در 3 مجلد ) اثر سید علی اکبر قرشی که بارها تجدید طبع یافته است، و عربی - فارسی است. یکی از جدیدترین و مهمترین کوششهای مربوط به واژه نگاری قرآن التحقیق فی کلمات القرآن الکریم اثر حسن مصطفوی است که تاکنون ( 1372 ش ) 11 جلد از آن انتشار یافته است. این واژه نامه به عربی است ( یعنی هم مدخلها و هم شرح و بیان آنها به عربی است ) و احتمالاً در 14 یا 15 مجلد کامل خواهد شد. و جدیدتر از آن، کتاب کم حجمی است در یک مجلد به نام تفسیر کلمات قرآن، اثر حسنین محمد مخلوف، ترجمه و توضیح حسینعلی انصاری راد.
جدیدتر از همه که واژه نامه ای متفاوت با سایر واژه نامه هاست، کتاب واژه های دخیل در قرآن مجید، اثر ماندگار و ارزشمند اسلام شناس و قرآن پژوه عالی مقام استرالیایی آرتور جفری است؛ با ترجمه و توضیحات و تعلیقات به قلم آقای دکتر فریدون بدره ای، که موضوع بحث ماست.
بعضی از آثار قرآن پژوهی آرتور جفری عبارت است از: 1) تصحیح و تقریباً ترجمه ی یکی از کهن ترین منابع قرآن شناسی به نام کتاب المصاحف، اثر حافظ ابوبکر عبدالله بن ابی داود سلیمان بن اشعث سجستانی ( 230- 316ق ) که دو متنی است یعنی اصل کتاب و مقدمه ی عربی از دست راست، و ترجمه ی انگلیسی و مقدمه های مربوط به آن و یادداشتهای آن از دست چپ چاپ شده است. این کتاب از نظر احتوا بر قراآت و اختلاف مصاحف غیر عثمانی ( یعنی از جمله مصاحف ابن مسعود، اُبَی، حضرت علی (علیه السّلام)، ابن عباس، اَنَس، ابوموسی و دیگران ) گنجی است بیش بها و بی نظیر ( طبع لیدن، 1937 ). 2) همکاری در طبع و نشر و مقدمه نویسی بر کتاب مختصر من شواذ القرآن اثر ابن خالویه ( متوفی 370 ق ) که شبیه به موضوع کتاب المصاحف پیشگفته، و در زمینه ی اختلاف قراآت است. 3) مقاله ی « قرآن » در نشریه ی عالم اسلام (2) ( 1924 ). 4) « نصوص من القرآن » در همان نشریه ( 1935 ). 5) بحث و نقد درباره ی کتاب مختصر من شواذ القرآن، اثر پیشگفته. 6) « ابو عبید و قرآن »، نشریه ی عالم اسلام ( 1938 )، « درباره ی فاتحه » ( همان نشریه، سال 1939 ). 7) « قرائت زید بن علی »، مجله ی الدراسات الشرقیة ( 1937 و 1940 ). 8) « کتابت قرآن » در عالم الاسلام ( 1950 ). 9) « پیشرفت در پژوهش متن قرآن » در نشریه ی عالم اسلام ( به انگلیسی ). 10) « موقعیت کنونی تحقیقات قرآنی » ( 1957 ).
گفتنی است که اشاعره ( یا اشعریان ) که تا عصر حاضر پرچمدار عقاید و اصول کلامی اهل سنت در جهان اسلام هستند، قائل به این اند که قرآن کلام نفسی است و قائم به ذات الهی و قدیم به قدم او و از او جدایی ناپذیر و جزو صفات ذاتی اوست. ولی معتزله و شیعه بر خلاف آنان، بر این هستند که تکلم و کلام الهی [ از جمله قرآن که کلام الله است ] از صفات فعلیه ی اوست و قرآن کلام لفظی و حادث است ( برای دنباله ی بحث و تفصیل ـــ البیان نوشته ی مرحوم آیت الله خویی، که به فارسی هم ترجمه شده است ).
پس با این مقدمه درمی یابیم که قول به وجود کلمات دخیل یعنی فارسی و عبری و سریانی و حبشی و غیره در قرآن مجید، معنا و تبعات کلامی دارد. شاید از همین جهت بوده است که از همان آغازی که بحث وجود لغات معرب در قرآن کریم درگرفت، بزرگانی چون شافعی زیربار نمی رفتند و می گفتند قرآن عربی پاک و خالص است و در آن معرب و دخیل راه ندارد. حال که در پرتو تحقیقات علمی زبان شناسی این حقیقت مسلم شده است که در قرآن، دهها لغت معرب و دخیل وجود دارد، اعتقاد معتزله و شیعه، خدشه ای بر نمی دارد، بلکه به استقبال این نظر و نظریه ی زبان شناسی می روند، و وجود لغات معرب و دخیل را جزو ادله در جهت اثبات حدوث قرآن می شمارند. آری خداوند زبان زنده ی عربی قرن هفتم میلادی را با همه ی لوازم دستور زبانی، یعنی صرفی و نحوی و واژگانی ( از جمله حضور لغات دخیل در واژگان آن ) عیناً برگرفته و یا آن زبان و به لسان قوم، با آنان سخن گفته است.
جفری در این تحقیق صرفاً زبان شناسانه عمل نمی کند، بلکه پیش فرض کلامی و عقیدتی و دین شناختی هم دارد و کوشیده است با بحث و فحص در ریشه و سیر واژگان دخیل قرآن « تأثیر ادیانی چون مسیحیت و یهودیت را بر دین اسلام اثبات نماید » ( مقدمه ی مترجم، ص 26 ). مترجم دانشور این اثر، به این پیش فرض یا رهبرد کلامی، پاسخ کلامی می دهند: « اما ما مسلمانان همانندی میان عقاید، و آداب و شعایر دینی، و داستانهای انبیای خدا را در کتب آسمانی و ادیان « وحیانی » ناشی از وحدت منبع و سرچشمه ی وحی می دانیم، نه اخذ و اقتباس، و تأثیر و تأثر تاریخی، بدان گونه که مورد نظر این دانشمند است » ( مقدمه ی مترجم، ص 26 ).
مؤلف در این کتاب، غیر از نامهای خاص، 275 واژه را که دخیل تشخیص داده است با اتکاء و استناد به شواهد مقبول زبانی و زبان شناختی به ترتیب الفبایی ذکر کرده و نظریه ی دانشمندان قدیم و جدید و حاصل تحقیقات اخیر را درباره ی اصل و منشأ آنها بیان نموده و گهگاه نیز خود آراء جدیدی ابزار نموده است ( ص 20 ). واژه های دخیل حرف الف یا همزه عبارتند از: اب، ابابیل، ابراهیم، ابریق ( معرب آبریز یا درست بگویم آبریغ فارسی )، ابلیس، اجر، احبار، آدم، ادریس، ارائک ( احتمالاً معرب اورنگ فارسی )، ارم، آزر، اساطیر، اسباط، استبرق ( معرب ستبر فارسی )، اسحق، اسرائیل، أیس، اسلم، اسمعیل، الاعراف، الله، اللهم، الیاس، الیسع، امة، امر، امشاج، آمَن، انجیل، آیه و ایوب، در اصل این کتاب، و نیز به همت والای مترجم و سخت کوشی ناشر محترم ( انتشارات توس )، همه ی کلمات فراوان غیر عربی، به هر زبانی اعم از یونانی، و عبری و ارمنی و فارسی که هست، به خط خود آن زبان آمده است. تنوع حروف و اصولاً حروفچینی این اثر در مطبوعات فارسی، کم نظیر یا بی نظیر است. همین است که طبع این ترجمه، سالها به طول انجامیده است. مترجم دانشور این اثر، این کتاب سخت و سنگین را با مهارت و استادی بی بدیلی ترجمه کرده اند و مقدمه و تعلیقات ارزنده ای بر آن نوشته اند. سعی و صبوری مترجم و ناشر، در عرضه ی یکی از مهمترین آثار نوکلاسیک قرآن پژوهی و زبان شناسی مشکورباد.
خرمشاهی، بهاء الدین؛ (1389)، قرآن پژوهی (1)، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم
قرآن که در فرهنگ تشیع با صفت « مجید » و در فرهنگ تسنن با صفت « کریم » معروف است، کتاب مقدس و آسمانی اسلام است و تعریف تفصیلی و علمی آن از این قرار است: وحی نامه ی اعجاز آمیز الهی که به زبان عربی، و عین الفاظ، توسط، فرشته ی امین وحی - جبرئیل - از جانب خداوند و از لوح محفوظ، بر قلب و زبان پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم)، هم اجمالاً یکباره و هم تفضیلاً در مدت بیست و سه سال، نازل شده، و حضرت محمد (صلی الله علیه وآله و سلم) آن را جزء بر گروهی از اصحاب خود خوانده و کاتبان وحی ( از میان اصحاب ) آن را با نظارت مستقیم و مستمر حضرت (صلی الله علیه وآله و سلم) نوشته اند، و حافظان بسیار، هم از میان اصحاب، آن را حفظ و به تواتر نقل کرده اند و در عصر خود پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) هم مکتوب بوده ولی مدون نبوده است، و در عصر عثمان با نظارت او، طیِّ چند سال، منتهی به حدود سال 28 هجری، مدون بین الدفتین، از سوره های فاتحه تا ناس، در 114 سوره، می گردد، و متن آن مقدس و متواتر و قطعی الصدور است و تلاوت آن مستحب مؤکد است. ایمان به قرآن مجید و توصیفی که گفته شد و نیز معجزه ی الهی و سند نبوت دانستن آن و محفوظ بودنش از خطا و هرگونه افزود و کاست ( تحریف )، از ضروریات اسلام و مذهب تشیع است. قرآن مجید کتابی است که در مقایسه با سایر کتابها، متوسط الحجم است و می توان گفت حجم آن برابر است با عهد جدید ( اناجیل اربعه و رسالات وابسته به آن ) یا دیوان حافظ. طبق دقیق ترین آمار، تعداد کل کلمات قرآن، 77,807 کلمه است ( ـــ فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم، اثر دکتر محمود روحانی، 1 / 23 ). قرآن دارای 114 سوره و کلاً 30 جزء است. هر جزء قرآن در شکیل ترین و رسمی ترین شکل آن که به کتابت خطاط هنرمند سوری، عثمان طه و نظارت عده ای از صاحب نظران قرآن پژوه، به نام مصحف المدینة در مکه و مدینه منتشر شده است، درست 20 صفحه و کل قرآن، با احتساب صفحات آغازین و پایانی که با صفحات دیگر فرق دارد، در 604 صفحه ( هر صفحه، 15 سطر ) است. گفتنی است که واحد زبانی قرآن، آیه نام دارد و مجموعه ی آیات قرآنی که گاه فقط یک دو کلمه و گاه مرکب از چندین جمله است 6,236 آیه است. مجموعه ی علومی که به شئون مختلف قرآن از تاریخ جمع و تدوین آن تا شرح و تفسیر آن، تا قرائت و ترتیل و تجوید آن می پردازد، علوم قرآنی نام دارد. عمده ترین علوم قرآنی عبارتند از: 1) تاریخ قرآن، 2) علم تفسیر، 3) علم قرائت و تجوید و ترتیل، 4) علم رسم عثمانی یعنی شناخت چگونگی رسم الخط و املای قدیمی و ثابت قرآن مجید، 5) علم اعجاز قرآن و تقلید ناپذیری آن به طوری که تحدی ( دعوت به نظیره آوری پیغمبر اسلام به دستور وحی ) حضرت رسول (صلی الله علیه وآله و سلم) نهایتاً بی پاسخ مانده است و هر پاسخی یعنی نظیره سازی ای که در صدر اول و قرنهای پیش تا قرون جدید از قرآن و برای مقابله با قرآن به عمل آمده، از نظر زبانی و ادبی، ضعیف و مردود و نابسامان است. 6 ) علم اسباب یا شأن نزول، یعنی شناخت زمینه ی تاریخی و اجتماعی که فی المثل سؤالی یا استفتایی از رسول الله (صلی الله علیه وآله و سلم) به عمل آمده، و به دنبال آن، وحی نازل شده است. 7) علم ناسخ و منسوخ، 8) علم محکم و متشابه، 9) شناخت مکی و مدنی، 10) علم اعراب، 11) علم غریب القرآن و مفردات قرآن و وجوه و نظایر و واژگان شناسی قرآن، 12) علم قصص، 13) فقه قرآن یا احکام قرآن، 14) شاید فن ترجمه ی قرآن را بتوان ملحق به علم تفسیر کرد.
واژه شناسی قرآن:
چون قصد از نگارش این مقاله، معرفی یکی از واژه نامه های خاص قرآن مجید به نام واژه های دخیل در قرآن مجید است، لذا مناسب است که به فرهنگهای قرآنی اشاره ای کوتاه داشته باشیم. اغلب لغت نامه عربی ( یعنی عربی به عربی ) از لسان العرب اثر ابن منظور، و پیش از آن گرفته، تا امثال اقرب الموارد، لاروس عربی، و المعجم الوسیط یا معجم متن اللغة که در عصر حاضر تدوین شده اند، همه دارای شواهد و مفردات و ترکیبات کلمات و عبارات قرآنی هستند. بی جهت و مبالغه نیست که زبان شناسان و صاحت نظران گفته اند که زبان عربی، زبان یک قوم نیست، بلکه زبان یک کتاب یعنی قرآن است، و زنده داشته ی همان کتاب است، کتابی عظیم الشأن که در کل فرهنگ بشری از نظر تمدن سازی و فرهنگ آفرینی بی همتاست. کتاب شناسی قرآن، یعنی آثاری که پیرامون قرآن مجید پدید آمده اعم از مقاله و رساله و کتاب، بالغ بر بیست هزار مدخل است. و پس از انتشار چند کتاب شناسی، از جمله مصنفات القرآن الکریم اثر علی شواخ اسحاق ( ریاض، 1403 ق، 4 جلد )، اخیراً یکی از قرآن پژوهان بزرگ معاصر، استاد عبدالجبار الرفاعی، کمر همت به تدوین، معجم الدراسات القرآنیة بسته است که حدوداً بالغ بر 10 مجلد خواهد شد، و نخستین مجلد آن در قم انتشار یافته است.باری به مسأله فرهنگها و واژه نامه های قرآنی بازگردیم. قدیمی ترین واژه نامه ی قرآن، مسائل نافع بن ازرق یعنی سؤالات لغوی نافع از عبدالله بن عباس است. ابن عباس یکی از بزرگترین و با فرهنگ ترین و قرآن شناس ترین صحابه ی رسول الله (صلی الله علیه وآله و سلم) بود و به حبر الامة، و ترجمان القرآن شهرت داشت و پس از خود پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) و علی بن ابی طالب (علیه السّلام) در میان صحابه، قرآن شناس تر از او کسی نبود. روش ابتکاری و علمی او در شرح مفردات قرآن، استناد و استشهاد به شعر عربی جاهلی پیش از نزول قرآن بود. زیرا شعر مهمترین میراث فرهنگی عرب عصر نزول قرآن بود؛ و این حکم معروف بود که می گفتند: الشعر دیوان العرب. این واژه نامه که صحت انتسابش به ابن عباس ( متوفی 68 ) مسلم است، تماماً در کتاب اتقان سیوطی - که به فارسی هم ترجمه شده است - محفوظ است.
پس از آن یکی از قدیمترین واژه نامه ها، معجم غریب القرآن، مستخرج از صحیح بخاری ( قرن سوم هجری ) است و کمابیش همان واژگان و مسائل نافع است که این بار از طریق ابن الی طلحة از ابن عباس نقل و روایت شده است. واژه نامه های قدیمی دیگر عبارتند از: مجاز القرآن، اثر ابوعبید معمر بن مثنی ( متوفی 210ق ) که در واقع فراتر از واژه نامه عادی است و ترکیبات و عبارات دشوار و مجازی قرآن را هم شرح می دهد. همچنین تأویل مشکل القرآن، و تفسیر غریب القرآن، هر دو اثر ابن قتیبه ( متوفی 276 ق ). سپس به مفردات راغب اصفهانی می رسیم که نام کامل یا امروزین آن، معجم مفردات الفاظ القرآن است و بارها به طبع رسیده است و اخیراً به فارسی هم ترجمه شده است. همچنین قاموس القرآن دامغانی ( دارای ترجمه ی فارسی )، وجوه قرآن اثر تفلیسی، و لسان التنزیل ( مجهول المؤلف ) - که هر دو تصحیح استاد دکتر مهدی محقق منتشر شه و بارها تجدید طبع یافته است. دیگر ترجمان القرآن [ = جواهر القرآن ] اثر محمد بن محمد بن نصر بخاری ( تصحیح دکتر سید محمد علوی مقدم و دکتر رضا اشرف زاده )؛ دیگر تراجم الاعاجم ( فرهنگ فارس از واژه های قرآنی ) به کوشش مسعود قاسمی و محمد مدبری؛ دیگر: تفسیر غریب القرآن اثر ابن ملقن؛ دیگر، معترک الاقران اثر سیوطی، قرآن پژوه نامدار و صاحب اتقان؛ دیگر مجمع البحرین، اثر طریحی که فرهنگ لغات قرآن و حدیث است، نیز تفسیر غریب القرآن، از همو. دیگر، تفسیر مفردات قرآن، مجهول المؤلف، تصحیح دکتر عزیز الله جوینی. دیگر الدرر فی الترجمان اثر شیخ الاسلام محمد بن منصور مروزی. تصحیح دکتر محمد سرور مولایی. دیگر، فرهنگ لغات قرآن بر مبنای ترجمه ی قرآن مورخ 556 ق، محفوظ در کتابخانه ی آستان قدس رضوی. دیگر معجم الفاظ القرآن الکریم، تدوین مجمع اللغة العربیة در دو مجلد که مانند المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم اثر جاودانه و مشهور محمد فؤاد عبدالباقی بیشتر واژه یاب و آیه یاب است، و برای تمامی لغات، شرح و معنی ندارد. اما در مواردی که متعرض شرح و بیان معانی لغات قرآنی شده است، بسیار دقیق و متین و مستند است. همین واژه نامه ی معتبر است که تحت عنوان لغتنامه ی قرآن کریم ( با استفاده ی کلی از معجم الفاظ القرآن الکریم ) به فارسی درآمده است ( به کوشش محمود عادل ). دیگر قاموس قرآن ( 7 جزء در 3 مجلد ) اثر سید علی اکبر قرشی که بارها تجدید طبع یافته است، و عربی - فارسی است. یکی از جدیدترین و مهمترین کوششهای مربوط به واژه نگاری قرآن التحقیق فی کلمات القرآن الکریم اثر حسن مصطفوی است که تاکنون ( 1372 ش ) 11 جلد از آن انتشار یافته است. این واژه نامه به عربی است ( یعنی هم مدخلها و هم شرح و بیان آنها به عربی است ) و احتمالاً در 14 یا 15 مجلد کامل خواهد شد. و جدیدتر از آن، کتاب کم حجمی است در یک مجلد به نام تفسیر کلمات قرآن، اثر حسنین محمد مخلوف، ترجمه و توضیح حسینعلی انصاری راد.
جدیدتر از همه که واژه نامه ای متفاوت با سایر واژه نامه هاست، کتاب واژه های دخیل در قرآن مجید، اثر ماندگار و ارزشمند اسلام شناس و قرآن پژوه عالی مقام استرالیایی آرتور جفری است؛ با ترجمه و توضیحات و تعلیقات به قلم آقای دکتر فریدون بدره ای، که موضوع بحث ماست.
درباره ی مؤلف
آرتور جفری (1) « از عربی دانان و سامی شناسان غربی است که سالها در مدرسه ی مطالعات شرقی به عنوان استاد زبانهای سامی به تدریس و تحقیق اشتغال داشته است. وی گذشته از این کتاب، آثار متعدد دیگر درباره ی قرآن و دین اسلام دارد، و هموست که متن عربی کتاب المصاحف ابن ابی داود ( متوفی 316ق ) را یافت و تصحیح نمود و برای اولیه بار به چاپ رسانید » ( مقدمه ی مترجم، ص 5 ). متأسفانه اطلاعاتی از زندگی، حتی فقط از زندگی علمی آرتور جفری، در منابع و مراجعی که مظان یافتن آن است، از جمله دایرة المعارف اسلام ( به انگلیسی، طبع اول و دوم )، دایرة المعارف بریتانیکا ( آخرین طبع )، دایرة المعارف دین، دایرة المعارف فارسی، و فرهنگ زندگینامه ای وبستر یافت نمی شود. در کتاب ارزشمند المستشرقون، تألیف نجیب العقیقی که فرهنگی است در معرفی زندگی و آثار مستشرقان ( مخصوصاً اسلام شناسان )، مقاله ی کوتاهی درباره ی او هست، شامل یک سطر زندگینامه، و نزدیک به یک صفحه معرفی آثار، اطلاع زندگینامه ای این مقاله، منحصر به این سه نکته است که او اهل استرالیاست و در دانشگاه امریکایی قاهره، و نیز در دانشگاه کلمبیا استاد بوده است.بعضی از آثار قرآن پژوهی آرتور جفری عبارت است از: 1) تصحیح و تقریباً ترجمه ی یکی از کهن ترین منابع قرآن شناسی به نام کتاب المصاحف، اثر حافظ ابوبکر عبدالله بن ابی داود سلیمان بن اشعث سجستانی ( 230- 316ق ) که دو متنی است یعنی اصل کتاب و مقدمه ی عربی از دست راست، و ترجمه ی انگلیسی و مقدمه های مربوط به آن و یادداشتهای آن از دست چپ چاپ شده است. این کتاب از نظر احتوا بر قراآت و اختلاف مصاحف غیر عثمانی ( یعنی از جمله مصاحف ابن مسعود، اُبَی، حضرت علی (علیه السّلام)، ابن عباس، اَنَس، ابوموسی و دیگران ) گنجی است بیش بها و بی نظیر ( طبع لیدن، 1937 ). 2) همکاری در طبع و نشر و مقدمه نویسی بر کتاب مختصر من شواذ القرآن اثر ابن خالویه ( متوفی 370 ق ) که شبیه به موضوع کتاب المصاحف پیشگفته، و در زمینه ی اختلاف قراآت است. 3) مقاله ی « قرآن » در نشریه ی عالم اسلام (2) ( 1924 ). 4) « نصوص من القرآن » در همان نشریه ( 1935 ). 5) بحث و نقد درباره ی کتاب مختصر من شواذ القرآن، اثر پیشگفته. 6) « ابو عبید و قرآن »، نشریه ی عالم اسلام ( 1938 )، « درباره ی فاتحه » ( همان نشریه، سال 1939 ). 7) « قرائت زید بن علی »، مجله ی الدراسات الشرقیة ( 1937 و 1940 ). 8) « کتابت قرآن » در عالم الاسلام ( 1950 ). 9) « پیشرفت در پژوهش متن قرآن » در نشریه ی عالم اسلام ( به انگلیسی ). 10) « موقعیت کنونی تحقیقات قرآنی » ( 1957 ).
درباره ی مترجم
مترجم فاضل و فرزانه ی این اثر زبان شناس، ادب شناس، مترجم و محقق و قرآن پژوه نامدار معاصر آقای دکتر فریدون بدره ای است، که از حسن اتفاق، اولین و نیز جدیدترین اثرش در زمینه ی قرآن پژوهی است. نخستین یا یکی از نخستین آثار تحقیقی ایشان، کوروش کبیر در قرآن مجید و عهد عتیق نام دارد ( طبع همدان، 1338 ش ) و در مقام تطبیق دادن ذوالقرنین ( مورد اشاره در قرآن، سوره ی کهف ) با کوروش هخامنشی برآمده است. دکتر بدره ای از فرهیخته ترین زبان شناسان امروز ایران است که سالها به عضویت در فرهنگستان زبان و ادب و مدیریت کتابخانه ی ملی ایران و مسئولیت های علمی دیگر اشتغال داشته است. دکتر بدره ای یکی از برجسته ترین مترجمان طراز اول امروز ایران است که بیش از 15 اثر ارزنده را از انگلیسی به فارسی شیوایی ترجمه کرده است که عبارتند از: 1) فرقه ی اسماعیلیه، اثر هاجسن 2) سفرنامه ی جکسن 3) فدائیان اسماعیلی، اثر برنارد لوئیس 4) سلسه های اسلامی، اثر بوسورث 5) آیین شهریاری در شرق، اثر سیموئل کندی 6) تاریخ اسماعیلیان، اثر برنارد لوئیس 7) ساخت معنایی اصطلاحات اخلاقی - دینی در قرآن 8) سیری در زبان شناسی، اثر واتر من جاناتی 9) ریخت شناسی قصه های پریان، اثر ولادیمیر پراپ 10) ریشه های تاریخی قصه های پریان، اثر ولادیمیر پراپ 11) [ از اینجا به بعد آثاری که نام می بریم، در دست طبع، یا نزدیک به انتشار است ] ساخت رمان، اثر ادوین میور 12) اسماعیلیان: تاریخ و عقاید آنها، اثر اسماعیلیه پژوه نامدار ایرانی معاصر دکتر فرهاد دفتری 13) رشد ادبیات، اثر نورما چادویک و هنری چادویک در 4 مجلد 14) بررسی انتقادی رباعیات خیام، اثر آرتور کریستنسن 15) جامعه شناسی ذوق ادبی، اثر لوین شوکینگ. چنان که ملاحظه می شود دکتر بدره ای در کارنامه ی علمی پربار خویش بیشتر ترجمه دارد تا تألیف. تألیفهای او دو کتاب است، یکی همان کوروش کبیر در قرآن مجید که اشاره کردیم، دوم واژگان نوشتاری کودکان دبستانی ایرانی. و جدیدترین اثر ترجمه ای و تحقیقی دکتر بدره ای، واژه های دخیل در قرآن مجید، اثر آرتور جفری.درباره ی اثر
تا اینجا شمه ای در معرفی مؤلف، و سپس مترجم عالی قدر این اثر گرانسنگ نوشتیم، حال به معرفی اجمالی اثر می پردازیم. خود عنوان این اثر یعنی واژه های دخیل در قرآن مجید، چه بسا برای بسیاری کسان تأمل انگیز و شبهه ناک به نظر برسد، زیرا علی المشهور، به تصریح خود قرآن، قرآن به زبان عربی مبین است. اگر قرآن مجموعه ای وحیانی باشد - که هست - و به عین الفاظ و عبارات، چنان که در آغاز مقال گفتیم بر قلب [ قوای دراکه ] و زبان حضرت رسول (صلی الله علیه وآله و سلم) نازل شده باشد، یعنی اگر قائل آن و صاحب این کلام خداوند باشد - که هست و این عقیده از ضروریات اعتقادی اسلامی است - در این صورت کلام قدیم و ازلی الهی که نباید متأثر از مسائل مستحدث از جمله وامگیری لغات و تغییر و تحولات زبانی و زبان شناختی باشد. پاسخ این شبهه این است که یکی از بحثهای دراز آهنگ کلامی و شاید نخستین بحث و مبحث مهم عقیدتی که در جهان اسلام و در قرن دوم و اوایل قرن سوم درگرفت مسأله مخلوقیت یا نامخلوقیت یا به تعبیر دیگر، مسأله قدم [ = قدیم بودن ] و حدوث کلام الله بود. در اینجا ضرورتی ندارد که به تفصیل وارد این بحث و داستان تاریخی و واقعی محنه [ تفتیش عقاید همراه با سخت گیری و آزاز روحی و جسمی ] شویم که از سوی خلفای اعتزال گرا [ مایل به مشرب کلامی معتزله ]، بر علماء و قضاوت و شخصیتهای مهم علمی و اجتماعی تحمیل می شد و آغازش در عصر هارون الرشید و اوجش در عهد مأمون و معتصم و واثق و پایانش در عصر متوکل بود. چنان که احمد بن حنبل، فقیه و محدث بزرگ و مؤسس یکی از چهار مذهب فقهی رسمی اسلامی ( مکتب حنبلی، حنابله ) را که قائل به قدم ( ازلیت، و مخلوق نبودن ) قرآن بود، در عصر مأمون آزارها دادند، و در عصر معتصم تازیانه زدند [ شرح محنه در تاریخ طبری در ذیل حوادث سال 218 ق مشروحاً آمده است، از منابع جدید، دو منبع دستیاب را یاد می کنیم. ـــ فصلی از کتاب تاریخ جمع قرآن کریم، نوشته ی سید محمد رضا جلالی نایینی؛ دیگر مقاله ی « محنه » در دایرة المعارف اسلام ( به انگلیسی، ج 7، صص 2 تا 6 ) ].گفتنی است که اشاعره ( یا اشعریان ) که تا عصر حاضر پرچمدار عقاید و اصول کلامی اهل سنت در جهان اسلام هستند، قائل به این اند که قرآن کلام نفسی است و قائم به ذات الهی و قدیم به قدم او و از او جدایی ناپذیر و جزو صفات ذاتی اوست. ولی معتزله و شیعه بر خلاف آنان، بر این هستند که تکلم و کلام الهی [ از جمله قرآن که کلام الله است ] از صفات فعلیه ی اوست و قرآن کلام لفظی و حادث است ( برای دنباله ی بحث و تفصیل ـــ البیان نوشته ی مرحوم آیت الله خویی، که به فارسی هم ترجمه شده است ).
پس با این مقدمه درمی یابیم که قول به وجود کلمات دخیل یعنی فارسی و عبری و سریانی و حبشی و غیره در قرآن مجید، معنا و تبعات کلامی دارد. شاید از همین جهت بوده است که از همان آغازی که بحث وجود لغات معرب در قرآن کریم درگرفت، بزرگانی چون شافعی زیربار نمی رفتند و می گفتند قرآن عربی پاک و خالص است و در آن معرب و دخیل راه ندارد. حال که در پرتو تحقیقات علمی زبان شناسی این حقیقت مسلم شده است که در قرآن، دهها لغت معرب و دخیل وجود دارد، اعتقاد معتزله و شیعه، خدشه ای بر نمی دارد، بلکه به استقبال این نظر و نظریه ی زبان شناسی می روند، و وجود لغات معرب و دخیل را جزو ادله در جهت اثبات حدوث قرآن می شمارند. آری خداوند زبان زنده ی عربی قرن هفتم میلادی را با همه ی لوازم دستور زبانی، یعنی صرفی و نحوی و واژگانی ( از جمله حضور لغات دخیل در واژگان آن ) عیناً برگرفته و یا آن زبان و به لسان قوم، با آنان سخن گفته است.
جفری در این تحقیق صرفاً زبان شناسانه عمل نمی کند، بلکه پیش فرض کلامی و عقیدتی و دین شناختی هم دارد و کوشیده است با بحث و فحص در ریشه و سیر واژگان دخیل قرآن « تأثیر ادیانی چون مسیحیت و یهودیت را بر دین اسلام اثبات نماید » ( مقدمه ی مترجم، ص 26 ). مترجم دانشور این اثر، به این پیش فرض یا رهبرد کلامی، پاسخ کلامی می دهند: « اما ما مسلمانان همانندی میان عقاید، و آداب و شعایر دینی، و داستانهای انبیای خدا را در کتب آسمانی و ادیان « وحیانی » ناشی از وحدت منبع و سرچشمه ی وحی می دانیم، نه اخذ و اقتباس، و تأثیر و تأثر تاریخی، بدان گونه که مورد نظر این دانشمند است » ( مقدمه ی مترجم، ص 26 ).
مؤلف در این کتاب، غیر از نامهای خاص، 275 واژه را که دخیل تشخیص داده است با اتکاء و استناد به شواهد مقبول زبانی و زبان شناختی به ترتیب الفبایی ذکر کرده و نظریه ی دانشمندان قدیم و جدید و حاصل تحقیقات اخیر را درباره ی اصل و منشأ آنها بیان نموده و گهگاه نیز خود آراء جدیدی ابزار نموده است ( ص 20 ). واژه های دخیل حرف الف یا همزه عبارتند از: اب، ابابیل، ابراهیم، ابریق ( معرب آبریز یا درست بگویم آبریغ فارسی )، ابلیس، اجر، احبار، آدم، ادریس، ارائک ( احتمالاً معرب اورنگ فارسی )، ارم، آزر، اساطیر، اسباط، استبرق ( معرب ستبر فارسی )، اسحق، اسرائیل، أیس، اسلم، اسمعیل، الاعراف، الله، اللهم، الیاس، الیسع، امة، امر، امشاج، آمَن، انجیل، آیه و ایوب، در اصل این کتاب، و نیز به همت والای مترجم و سخت کوشی ناشر محترم ( انتشارات توس )، همه ی کلمات فراوان غیر عربی، به هر زبانی اعم از یونانی، و عبری و ارمنی و فارسی که هست، به خط خود آن زبان آمده است. تنوع حروف و اصولاً حروفچینی این اثر در مطبوعات فارسی، کم نظیر یا بی نظیر است. همین است که طبع این ترجمه، سالها به طول انجامیده است. مترجم دانشور این اثر، این کتاب سخت و سنگین را با مهارت و استادی بی بدیلی ترجمه کرده اند و مقدمه و تعلیقات ارزنده ای بر آن نوشته اند. سعی و صبوری مترجم و ناشر، در عرضه ی یکی از مهمترین آثار نوکلاسیک قرآن پژوهی و زبان شناسی مشکورباد.
پی نوشت ها :
1. Arthur Jeffery
2. Muslim World
خرمشاهی، بهاء الدین؛ (1389)، قرآن پژوهی (1)، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم
۹۳/۰۶/۰۹